APSTRAKT: U radu se analizira aktuelni proces proglašenja blaženim i svetim ličnosti iz „hrvatskog života“ koje imaju veliki značaj za provođenje rimokatoličke politike nacionalnog uzdizanja hrvatstva. U prvom planu je nacionalno-vjerska aktivnost Ivana Merza koja ide u pravcu antiliberalizma, utemeljenja organizacija Katoličke akcije i širenja nacionalne ideje hrvatstva u epohi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Procesi beatifikacije i sanktifikacije ličnosti u Rimokatoličkoj crkvi i dalje imaju izuzetan značaj kod sprovođenja nacionalne homogenizacije i širenja hrvatstva na nekadašnjim srpskim etničkim prostorima. U zagrebačkoj katedrali na istaknutom mjestu se nalaze uklesana imena tzv. hrvatskih svetitelja, od kojih su većina bili Srbi rimokatoličke vjere ili stranog porijekla. Ilustrativan i indikativan je primjer proglašenja blaženom Ozane Kotorske (pokatoličene Srpkinje iz Crne Gore) odlukom Pija XI 20. decembra 1927. godine. Papa je Ozanu uvrstio u red blaženih i naredio da joj se ima odavati „javno i crkveno štovanje“. Rimokatolička crkva u biskupiji kotorskoj i arcibiskupiji barskoj i primasiji srpskoj nastojala je, zbog provođenja što uspješnije misije prozelitizma i širenja hrvatstva, da utemelji „štovanje prema rimokatoličkoj blaženici Ozani“ među pravoslavnim i rimokatoličkim Srbima u Konavlima, Boki Kotorskoj i Crnoj Gori".[1]

Bogdan (Leopold) Mandić iz Boke Kotorske proglašen je blaženim 1976. a svetim ga je proglasio papa Pavle VI 1983. godine. Nakon proglašenja nekolicine Bokelja blaženim i svetim velikohrvatska propaganda Bokokotorski zaliv prozvala je Zaljev hrvatskih svetaca. Biskupski proces za beatifikaciju nadbiskupa vrhbosanskog Josipa Štadlera „otvoren“ je 20. juna 2001. godine kada je u Sarajevu, pod predsjedavanjem kardinala Vinka Puljića, održana „prva sjednica otvaranja informativnog postupka o životu, krepostima i glasu svetosti prvoga vrhbosanskog nadbiskupa i utemeljitelja družbe sestara Služavki Malog Isusa dr Josipa Štadlera“.[2] Papa Ivan Pavle II, prilikom obilaska Hrvatske, Bosne i Hercegovine 2003. godine, proglasio je blaženom Mariju propetoga Isusa Petković sa Korčule (umrla 1976) i Ivana (Hansa) Merza, Nijemca rodom iz banjalučkog kraja.

Povodom beatifikacije dr Ivana Merza u srpskoj (beogradskoj) javnosti se dosta špekulisalo sa ideološko-političkom aktivnošću dr Ivana Merza. S jedne strane, prikazivan je kao humanista i ekumenista, s druge da je tvorac ustaških klerofašističkih organizacija.[3] Zbog sagledavanja potpune istine o Ivanu Mercu (Merz) neophodno je u njegovom curiculum vitae naznačiti glavne inserte iz kratkog života i ideološko-verskog djelovanja novoproglašenog hrvatskog „blaženika“. Rođen je u Banja Luci 16. decembra 1896. godine – otac bivši austrijski oficir, koji je vršio civilnu službu šefa željezničke stanice, majka mađarska Jevrejka Terezija Merš. Odrastao je u građanskoj porodici liberalnog usmjerenja bez naročitog rimokatoličkog uticaja. U Banja Luci Ivan Merz je završio osnovnu i srednju školu („realku gimnaziju“). Nakon mature 1914. godine, upisao je Vojnu akademiju u Bečkom Novom Mjestu u kojoj je, međutim, ostao svega tri mjeseca. Početkom 1915. godine na Bečkom univerzitetu upisao je studij prava, ali je u ljeto iste godine dobio poziv za služenje vojnog roka. Godine 1916. upućen je sa svojom jedinicom na italijanski front na kojem je ostao do kraja Prvog svjetskog rata. Kako je isticao njegov biograf, Božidar Nagi, „boravak na ratištu, gdje je svakodnevno gledao smrti u oči i bio izložen stradanjima svake vrste, produbio je njegovu vjeru i učvrstio kršćanski nazor na svijet“.[4]

Posle završetka rata Ivan Merz je započeo studij književnosti u Beču, pa potom nastavio u Parizu na Sorboni. U Parizu je studirao u Katoličkom institutu (Institut Catholique). Nakon završetka studija 1922. godine zaposlio se kao profesor francuskog jezika na Nadbiskupskoj gimnaziji u Zagrebu. Već 1923. godine odbranio je doktorat filozofije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu sa tezom „Utjecaj liturgije na francuske književnike od Šatobrijana do danas“. U periodu 1923–25. za svojim prijateljem dr Draganom Ćepulićem, pod mentorstvom dr Alfirevića, privatno je studirao kršćansku filozofiju i teologiju „te sve važnije papinske i crkvene dokumente posljednjih decenija“.

Za vrijeme boravka u Zagrebu Ivan Merz je punih šest godina „razvijao veliku apostolsku djelatnost“ u rimokatoličkim organizacijama za mladež „u koje unosi Kristov duh“. Njegov apologeta B. Nagy je isticao da on širi ideje o Katoličkoj akciji i „budi ljubav i odanost prema crkvi i Papi“. Sa advokatom dr Ivom Protulipcem utemeljio je rimokatoličku „tjelovježbenu“ organizaciju Katoličke akcije – Hrvatski orlovski savez, u kojem je vršio dužnost tajnika i potpredsjednika do kraja života. Merz je postao najveći pobornik liturgijske obnove i euharistijskog života u hrvatskom narodu: „Sam živi uzornim kršćanskim životom ispunjen ljubavlju prema bližnjemu. Svima svijetli nenadmašivim primjerom revnosti za proširenje Kristova Kraljevstva i nadnaravno dobro bližnjih, napose mladih“. Umro je u Zagrebu 10. maja 1928. godine od meningitisa nakon neuspjele operacije sinusa. Sahranjen je na zagrebačkom groblju Mirogoju, a 16. decembra 1977. njegovi posmrtni ostaci preneseni su u baziliku Srca Isusova u Zagrebu u koju je svakodnevno dolazio na sv. misu i sv. pričest. Godine 1958. pokrenut je informativni biskupski postupak za njegovo proglašenje blaženim.[5]

Nama dostupna arhivska dokumentacija uopće ne pominje ličnost Ivana Merza. U arhivskim fondovima ne nalazimo podatke o Ivanu Merzu, njegovoj vjersko-nacionalnoj i političkoj djelatnosti. Prema arhivskim izvorima ključnu ulogu kod formiranja organizacija Katoličke akcije, prvenstveno Orlova, Križara i Hrvatskih junaka, odigrao je osnivač i predsjednik tih organizacija advokat dr Ivo Protulipac. Proizlazi da je naknadno lik Ivana Merza, organizovanom rimokatoličkom propagandom, uzdignut na pijedestal nedodirljivog sveca. Postavlja se pitanje zašto Rimokatolička crkva postmortem izdiže stvaralaštvo, vjerski i nacionalni genij mladog teologa, koji u svom kratkom životu teško da je mogao stvoriti spisateljska djela koja mu se pripisuju. Bibliografija radova, koja mu se pripisuje u autorstvo, zaista je impozantna. Objavio je deset književnih kritika, 26 radova tematski vezanih za liturgiju, 46 radova o rimokatoličkim organizacijama, 19 radova o Katoličkoj akciji, 12 radova o „Rimu i papinstvu“, 7 radova tematski vezanih za fenomen svetilišta u Lurdu, 15 o moralnom apostolatu, 6 o tjelesnom odgoju, 18 radova pod odrednicom „Razno“. U rukopisu je ostalo sedam studija i većih djela (jedna drama) i 20 koncepata članaka, nacrta predavanja i autografa.[6] O dr Ivanu Merzu kao „Božjem čovjeku Hrvatske“ napisano je desetak knjiga od strane dr Dragutina Kniewalda, dr Đure Gračanina, Josipa Vrbaneka, Božidara Nagia, dr Marina Škarice i drugih. S druge strane, dr Ivo Protulipac, ključna ličnost za stvaranje i širenje organizacija Katoličke akcije, ni u približnoj mjeri nije izazvao pozornost istoriografa, teologa i publicista. Očigledna je dnevnopolitička „upotreba“ lika i djela Ivana Merza, od koga je stvaran antiliberalni mučenik za rimokatoličku i hrvatsku stvar.

Ivan Merz je mladost proživio u vremenu ideološkog i političkog slabljenja uticaja Vatikana i Rimokatoličke crkve u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Zapadnoevropska građanska civilizacija vršila je snažan uticaj na globalni ideološki i državnički smjer Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Rimska crkva je zbog toga počela od 1920. godine optuživati državu da izaziva, kao i Bizmarkova Pruska (Nemačka), „kulturni boj“ („kulturkampf“) sa Rimokatoličkom crkvom. Mahničev Katolički pokret je bio nedovoljan da sam suzbija „pogrešne“ filozofske i ideološke osnove laicističkog liberalizma. Katolička akcija je počela snažno da nastupa dvadesetih godina, pogotovo od vremena dolaska Pija XI na čelo Rimske crkve.[7]

U atmosferi opće laicizacije i sekularizacije, Katolička akcija je dobila zadatak da vrši „socijalni apostolat“ tj. da u cijelo ljudsko društvo, u porodice, države, među pojedince i sve društvene institucije, unese kršćanska načela. Papini dokumenti „živog učiteljstva“ (bule, brevi, enciklike, pisma, govori itd.) bili su smjernice za primjenu „čistih i neporočnih kršćanskih načela“. Papine misli su morale biti primjenjene u kršćanskoj kulturi i prosvjeti, ali i u svjetovnoj sferi preko Katoličke akcije. Papini dokumenti su morali imati veći značaj za katolike od samog Svetog pisma „jer Sv. pismo ne govori uvijek jezikom našeg vijeka“. Katolička akcija je trebalo da približi papu narodu i pouči narod kako se sva katolička nastojanja moraju ravnati prema smjernicama „tog našeg neposrednog učitelja i pod vlašću tog našeg neposrednog zapovjednika“. U toj neprikosnovenoj hijerarhiji Rimokatoličke crkve, mjesni biskup je, prema tumačenju Katoličke akcije, unosio nauke božje u duše vjernika i bio neposredni vladar nad svakom katoličkom djelatnošću u svojoj biskupiji. Idejni vođa svakog katoličkog pokreta u „cijeloj crkvi“ bio je Sveti otac, dok je mjesni biskup bio neprikosnoven u svojoj biskupiji i predstavljao je vrhovnog vođu Katoličke akcije.

Ideološki pravac mlade jugoslovenske države nije odgovarao Rimskoj crkvi. Država stvorena pod snažnim uticajem zapadnih liberalnih demokratija morala je biti usmjerena ka ideologiji građanskog liberalizma. U Kraljevini SHS bio je izražen duh laicizma i vjerskog liberalizma. RKC se osjećala ugroženom zbog postojećeg državnog i političkog ideološkog pravca. Rimokatolički vjerski ekskluzivizam nije se mogao dovesti u sklad s liberalnom državnom vjerskom politikom, koja je počivala na indiferentizmu, slobodi savjesti i na ravnopravnosti vjera. Rimokatolički episkopat je, s druge strane, zahtijevao potpunu slobodu u vjerskom učenju u crkvi i školi, kod vršenja javnog bogosluženja, nesmetanu vezu između vjernika i crkvenih poglavara, a posebno sa Sv. Stolicom; slobodu osnivanja i djelovanja crkvenih i vjerskih organizacija; pravo osnivanja konfesionalnih zavoda; vjersku obuku u svim razredima osnovnih i srednjih škola. Klerikalci su zahtjevali da se škola prilagodi crkvenom odgojnom sistemu, protiveći se državnom monopolu nad odgojnim ustanovama. Bilo je izraženo neslaganje sa projektima državnih školskih zakona i sa predviđenim vaspitanjem omladine.[8]

Glavno polje djelatnosti Katoličke akcije bila je prosvjeta, odnosno cjelokupna kultura. Osnovane su brojne organizacije Katoličke akcije i novi katolički savezi. U razdoblju 1919–1921. u crkvenim redovima je vladala uznemirenost zbog stava prosvjetnih vlasti prema radu Marijinih kongregacija u školama. Marijine kongregacije bile su vjerska udruženja katoličkih laika, za razne uzraste, nastale uz jezuitski red. Kongregacije su svojim članovima davale „solidnu izobrazbu“ i spremale sve one koji su željeli da se „angažiraju na polju kršćanskog apostolata“.[9] Hrvatski katolički narodni savez je dao vidan podstrek obnavljanju katoličkih omladinskih udruženja u tzv. hrvatskim zemljama. U njegovom okviru je osnovana omladinska sekcija, na čelu sa Ivanom Merzom, koja je obnovila niz omladinskih udruženja organizovanih u podsavez 1921. godine. Omladinski savez je pokrenuo i organizaciju Orlova u katoličkim zemljama, sa ciljem sprečavanja sokolskog rada. Prije ovog organizovanog rada na obnovi Orlova, 19. avgusta 1919. osnovano je omladinsko katoličko društvo „Kačić“, koje je uvelo gimnastiku u svoje redove i stupilo u kontakt sa ljubljanskom Orlovskom zvezom. Društvo je prihvatilo orlovsku himnu i pozdrav „Bog živi“.[10]

D. Kniewald je dao iscrpne podatke o radu i organizaciji omladinskih katoličkih društava i njihovom povezivanju u savez. Po njemu, zastupnici omladinskih katoličkih društava osnovali su na prvom kongresu katoličkih omladinskih društava u Zagrebu 3. decembra 1922. Hrvatski katolički omladinski savez. Kongresu je predsjedavao posvećeni biskup Lang. Na tom kongresu I. Merz je izabran za predsjednika. Po njegovoj želji u pravila Hrvatskog katoličkog omladinskog saveza uvršteno je da je Savez „crkvena organizacija koja potpada pod kompetenciju Crkve, a predstavnik Crkve je njezin duhovni savjetnik“. Ova pravila je odobrio nadbiskupski stol u Zagrebu. Za duhovnika je imenovan Bruno Foretić. Povodom euharističkog kongresa, u Zagrebu je 18. avgusta 1923. održan drugi kongres Hrvatskog katoličkog omladinskog saveza, na kojem je Merz ponovo izabran za predsjednika. Kao predsjednik Omladinskog saveza Merz je uspio, zajedno s Foretićem koji je bio „savezni duhovnik“, da u vrlo kratkom roku postavi temelje „vjerskog odgoja hrvatskih katoličkih omladinaca“. Oni su kompletan rad Omladinskog saveza postavili na „vrhunaravni temelj“: „Od svakog se omladinca, kao minimum vjerskog života, tražila jednomjesečna sveta pričest“. Dr Merz i Foretić nastojali su da biskupi u svim „hrvatskim biskupijama“ imenuju duhovne savjetnike koji će voditi brigu o vjerskom životu omladinskih društava u njihovim biskupijama. Isto su tako nastojali da svako omladinsko društvo dobije svoga duhovnika.[11]

Ulogu glavnog mobilizatora na odgojnom polju od Katoličke akcije dobila je tjelesno-odgojna organizacija Orlova. Oni su krajem 1923. godine bili povezani u novoosnovani Hrvatski orlovski savez (HOS), koji je postao matična organizacija katoličke omladine. HOS je preuzeo zadatak Hrvatskog katoličkog omladinskog saveza. Merz i članovi odbora Omladinskog saveza prešli su u Hrvatski orlovski savez. Merz je postao potpredsjednik (Protulipac predsjednik), a kasnije i tajnik. Kako ističe Kniewald, „Sve je to nakon mnogih rasprava odlučio Seniorat, a u život je provedeno na prvoj glavnoj skupštini HOS-a 16. decembra 1923. u Zagrebu".[12]

Prema rimokatoličkim apologetima, pionirske poslove širenja Katoličke akcije obavljao je „prvoborac Katoličke akcije“ Ivan Merz. On nije osnivao posebne organizacije Katoličke akcije, već je novoosnovani Hrvatski orlovski savez potpuno usmjerio u tom pravcu. Slična usmjerenja je vršio i kod drugih kulturnih katoličkih organizacija. U organizovanju Katoličke akcije Ivan Merz je nailazio na nerazumjevanje dijela rimokatolika iz Katoličkog pokreta, koji su smatrali da je za jugoslovenske prilike bio dovoljan Katolički pokret. Pokret je želio sačuvati svoju tradiciju u narodu i nezavisnost u odnosu na crkvenu hijerarhiju. U stvari, Katolički pokret je, po instrukcijama tajnog Seniorata, u prvi plan izbacio crkveni politički angažman. Vođe Katoličkog pokreta, pogotovo senior Petar Rogulja, isticali su da je sama vjerska osnovica nedovoljna, ona je „tek drugotne naravi“, dok je „prvotne naravi“ politička, socijalno-ekonomska i opštekulturna orijentacija katoličkog djelovanja. Za njih „izvanstrančarstvo“ Katoličke akcije nije imalo smisla.[13] Merzu je, međutim, bila važna želja Crkve i pape da ideje Katoličke akcije unese u cjelokupan život hrvatskog naroda, kako bi se što više katolika „pridružilo službenom apostolatu Crkve i njezinoj spasiteljskoj misiji".[14]

Osjećajući da je izgubila pozicije u školi i drugim vaspitnim ustanovama, a idući za uputama Vatikana o potrebi djelovanja u svim sferama društvenog života, RKC je preko Katoličke akcije forsirala organizaciju Orlova, koji postaju, kao najbrojniji članovi Katoličke akcije, oslonac klerikalizma u Kraljevini SHS. Rimokatolička crkva je pokrenula organizaciju Orlova („papinu gardu“) zbog suzbijanja snažnog uticaja sokolske liberalne ideologije u školi i cjelokupnom odgoju. Na čelu jugoslovenskog orlovskog saveza bio je laik (svjetovno lice) dr Ivo Protulipac i ta činjenica dovoljno kazuje da delovanje Orlova nije bilo usmjereno samo ka vjerskim pitanjima. Konfrontiranjem Orlova sa liberalno orijentisanim sokolstvom, fizička kultura postaje glavno poprište sukobljenih ideologija.[15]

Ideolog orlovskog pokreta Ivan Merz najbolje je predstavio orlovsku odanost papi i Rimskoj crkvi: „Veliki je zadatak... upravo nas Orlova da budemo u našem narodu nosioci papinske ideje. Ponosimo se porugom ’Papina garda’ (koju su im izrekli liberalni Sokoli – N. Ž.) kojom nas zaodijevaju protivnici Crkve. Oni ne mrze Papu što je Talijan, nego što je Kristov zamjenik. Pa da je on Papa Hrvat, misliš da ga ne bi mrzili? A zašto neprijatelji Crkve toliko napadaju na naše biskupe? Oni bar nisu Talijani! Stoga posvuda širimo ljubav prema Sv. Stolici i Papi! Pokažimo i protumačimo našem narodu da narodi, koji se ne drže papine nauke, moraju da srću u propast. A mi Orlovi proučavajmo te smjernice Pape u svojim društvima, odnosile se one na naš euharistijski ili politički život, na gospodarstvo ili javno ćudoređe, na jezik u liturgiji ili obiteljski život, na znanost ili umjetnost – u svemu neka nam bude vođa Papa!“[16]

Orlovi su uz „lijepu knjigu“, uz učenje istorije crkvene i narodne, uz upućivanje u gospodarstvo i građanski život, naročito razvijali „tjelovježbu“: „Orlovi znaju da je tijelo čovječje stan neumrle, od Krista otkupljene duše, stan Duha Svetog. Tijelo je kršćanina posvjećeno sakramentima i jednom će u nebu postati dionikom vječne slave. I zato Orlovstvo goji tjelovježbu i ritmičku gimnastiku, i svemu svijetu govori da katolicizam ne želi ostati samo u sakristiji i crkvici, već da je to nauka koja je za sve ljude i za sva vremena i koja hoće da prožme cijelog čovjeka, njegovu dušu i tijelo njegovo“.[17]

Tjelesno vježbanje je, dakle, bilo najvidljivija manifestacija Orlova. Međutim, „tjelovježba“ nije bila suština orlovskog pokreta, već samo, po uzoru na svoje antipode - liberalne Sokole, najefikasniji način okupljanja omladine oko jedne klerikalne organizacije i klerikalne ideologije. Orlovi su imali širi kulturno-prosvjetni i „kršćansko - odgojni“ karakter sa kulturno-bojnim elementima. Ivan Merz je nastojao „osmisliti tjelovježbu“ dajući joj duhovnu dimenziju, koja je bila neizbježna za pravi kršćanski odgoj. On je hvalio riječi Pija XI, izrečene pred zborom kardinala, da se kod omladine posvijeti pažnja dobrim i zdravim tjelesnim vježbama. Po Merzu, Crkva je uvijek naglašavala dužnost svih vjernika da se razborito brinu za tjelesno zdravlje: „Ona je u prošlim vjekovima blagosiljala viteške igre, a u današnjem vijeku u njezinu krilu se rodiše kod svih naroda društva omladine, koja katoličkom tjelesnom uzgoju posvećuju osobitu pažnju. U slavenskim zemljama se ova ljubav Crkve prema tjelesnom zdravlju i uzgoju omladine najbolje očituje u orlovskim organizacijama, koje su, uz veliku prosvjetnu i opće uzgojnu zadaću, preuzele dužnost da se brinu za katolički tjelesni uzgoj. U Orlu tjelovježba i tjelesno uzgajanje nije samo sebi svrha. Ono ide svjesno i sustavno za tim da tijelo postane krotko i čvrsto oruđe duše, koje će biti u stanju izvršiti sve njezine zapovijedi, makar kako teške bile. Taj tjelesni uzgoj treba suzbiti lijenost i učiniti tijelo sposobnim da se stavi u službu Kraljevstva Kristova na zemlji“.[18]

Hrvatski Orlovi su za svoj uzor uzimali „Kraljicu Hrvata – blaženu djevicu Mariju“, kod koje je vladao „savršeni sklad između svetosti duše i ljepote tijela“. Zdravlje i ljepota tijela bili su osnovni orlovski cilj tjelovježbe, dok, s druge strane, orlovska tjelovježba nije smjela postati sport: „Orao vježbač nije mislio da postane pelivanom, koji će se znati prevrtati kao cirkusant“. Orlu je prvenstveno stalo do umjerenih vježbi, te je nastojao da od sebe odbaci svaku vježbu koja bi ga odviše naprezala, koja bi škodila njegovom zdravlju i koja bi napokon djelovala na nesrazmjeran, nesimetričan razvoj njegovog tijela. Osnovno tjelovježbeno geslo katoličkog Orla bilo je: umjerenost, zdravlje, skladna ljepota. Iz toga gesla slijedilo je da će Orao nastojati i u životu lijepo nastupati i na taj način pokazati „da u njegovom zdravu i lijepu tijelu stanuje duša urešena božanskim darom milosti i posvećenja“. Tijelo je moralo biti poslušan sluga duše: „Kad ide, kad stoji, kada jede, kada se krsti, kada se moli, lijepo sklopljenim rukama, kada na dva koljena u crkvi lijepo kleči, uvijek će on to činiti dostojanstveno i pokazati će tako da u Orlu lijenosti nema i da je orlovska tjelovježba uzgojila potpuna čovjeka – čovjeka koji je uzeo za uzor Majku Kristovu“.[19]

„Katolički socijalni apostolat“ bio je glavni orlovski cilj. Apostolat orlovstva morao se protezati na sve grane privatnog i javnog života: „Orlovstvo hoće da Hrist zakraljuje u dušama pojedinih ljudi, da zakraljuje u našim obiteljima, da zakraljuje u cijelom društvenom životu, u svim njegovim pojedinostima. Nije dovoljno da smo katolici onda kada se Bogu molimo ili kad se nalazimo u društvenim prostorijama, već svaki pojedini čin našega života, pa i najneznatniji, mora na sebi nositi žig apostolata. Orlovstvo je moralo zacrtati put kako će se općenito katolička načela primjenjivati na sve tako raznovrsne pojedinosti našeg narodnog života“. Zadaća je orlovstva da sve pojedinosti narodnog života stavi u službu Kristova Kraljevstva. Orlovi su htjeli da preko primjene katoličkih načela čak i ples, narodno kolo učine kršćanskim.[20]

Proslavu „tisućgodišnjice hrvatskog kraljevstva“ 1925. godine RKC je iskoristila da raspali narodnosne hrvatske strasti. Propagandom o Hrvatima kao „predziđu kršćanstva“ i o Hrvatima kao najvjernijim sinovima Rimske crkve, RKC je nastojala da ostvari svoj glavni cilj: usaditi ideje rimokatoličkog svjetonazora među Hrvate i uništiti slobodno-zidarsko liberalno „sjeme zla“, koje je hrvatsko građanstvo u dobroj mjeri prihvatilo. Tokom cijele 1925. godine Katolička akcija je iskazala veliku aktivnost. Orlovi su dobili ključnu ulogu u „širenju apostolata“, odnosno rimokatoličke ideološke propagande. Vršena je propaganda da je sudbina hrvatskog naroda neraskidivo spojena sa sudbinom RKC, tom najboljom „odgajateljicom naroda“. Svaki pravi Hrvat je morao biti uvjeren da će najbolje koristiti svome narodu samo onda kada se bude odgajao u pravom kršćanskom duhu: „Ako želimo da hrvatski narod bude i u budućnosti vjeran svojim slavnim djedovima, onda će morati da i nadalje goji ljubav prema svetoj Crkvi Katoličkoj, da po katoličkim načelima živi. A jer svijet na omladini ostaje, zato društva, u kojima se nalazi hrvatska omladina, moraju biti odgajana u čisto katoličkom duhu. A imamo li mi u Hrvatskoj takovih društava? Zaista ih imamo rasijanih po svim krajevima naše domovine, a zovu se hrvatska katolička orlovska društva. Katehizam je Orlovima njihova Zlatna knjiga".[21]

Hrvatska omladina je, dakle, bila glavni predmet interesovanja klerikalnih Orlova. Ideolog orlovskog pokreta Ivan Merz ostavio je sljedeću poruku hrvatskoj omladini povodom „tisuće obljetnice“ hrvatskog kraljevstva: „Katolička vjera bila je vjera tvojih otaca; njoj sav hrvatski narod ima zahvaliti svoju slavnu prošlost. Želiš li da u ovo sudbonosno doba hrvatski narod ponovo ojača na svim područjima života, to neka postavi kao temelj svojemu radu i jedina istinita načela Crkve Kristove, Crkve Katoličke. Neka ti geslo hrvatska omladino u ovoj jubilarnoj godini bude: preporod naroda u Kristu... Svaki narodni rad, koji se ne obazire na vječna načela Katoličke Crkve i kršćanskog ćudoređa, urodit će prije ili kasnije sudbonosnim posljedicama i po sav narod".[22]

Dana 10. maja 1925. godine svečano je proslavljen Dan katoličke omladine u rimokatoličkim krajevima u organizaciji hrvatskih Orlova. Uoči proslave Merz je sastavio proglas „Katoličkim roditeljima“ u kojem je, između ostalog, stajalo: „Tog će značajnog dana sva hrvatska orlovska omladina zajednički pristupiti stolu Gospodnjem i sjedinivši se s Bogom, euharistijski zasvjedočiti pred svojim svijetom da može hrvatski narod očekivati sretnu budućnost jedino u katoličkom preporodu. Istog će se dana u svim gradovima i selima, gdje imade katoličkih Orlova, održati poučne akademije, predavanja, nastupi, i oduševljena će omladina orlovska pokazati javnosti – roditeljima, prijateljima, sužupljanima – u čemu se sastoji njen poletni rad, i kojim sredstvima kani preporoditi hrvatski narod. Jest, Orlovi kane preporađati i preporoditi svoj narod... Kad starim iskusnim ljudima nije uspjelo da zaustave vjersko, ćudoredno, društveno, gospodarsko i političko propadanje naroda, zar će biti Orlovi sretnije ruke...? A Orlovi? Tek imademo koju stotinu društava u hrvatskim krajevima i oni već tvrde da je nauka što je ispovijedaju kadra da s temelja preporodi i obnovi hrvatski narod".[23]

Uzrok „moralnog posrtanja“ hrvatskog naroda Merz je vidio u „naturalističko – darvinističkoj“ ideologiji koju je širilo liberalno sokolstvo. U više članaka („Hrvatsko sokolstvo protiv Katoličkoj crkvi“, Nedjelja, 15. studeni 1925; „Na adresu Hrvatskog sokola“, Katolički list, 2, 1925; „Starokatolički pokret i hrvatsko sokolstvo“, Katolički list, 11. prosinac 1924. itd.) napadao je „protuvjersku“ i „neznabožačku“ sokolsku slobodno-zidarsku ideologiju. Zbog „pogubnih“ antiklerikalnih i laicističkih uticaja hrvatski narod se počeo odmetati od Boga „čitajući sramotne knjige i novine“. „Junačka četa mladih hrvatskih Orlova“ trebalo je da zaustavi takve vjerske tendencije u rimokatoličkim krajevima. Padajući na koljena, hrvatski su se Orlovi zaklinjali sa uzdignutom desnicom: „Kunemo vam se Bogom živim i njegovim sinom Isukrstom, prvakom apostola sv. Petrom i sv. Ivanom evanđelistom, djevičanskim zaštitnikom hrvatskih Orlova, da je Katolička crkva jedina prava crkva, da jedino nauka Crkve Katoličke može da preporodi i usreći narod hrvatski. A mi, hrvatski Orlovi, mi smo obećali da ćemo biti nosioci tog katoličkog preporoda, novo viteštvo, oboružano novim suvremenim oružjem. Mi ćemo svuda ispovijedati poslušnost prema roditeljima i svakoj zakonitoj vlasti; mi ćemo širiti dobru knjigu i dobre novine, bit ćemo pravim apostolima pristojnih zabava, svjesni i uvjereni da zgrada društva treba da se gradi na temelju i stijeni koja je Krist".

Nacionalni romantizam Hrvatskog sokola Merz je posmatrao kroz njegovu liberalno-nacionalnu osnovu: „U teškim i sudbonosnim prilikama u kojima se dan-danas nalazi hrvatski narod, nacionalni romantizam Hrvatskog sokola nije kadar učvrstiti i pridići taj narod. Graditi treba na čvrstim vjersko-ćudorednim te znanstvenim temeljima, a nadograđivati valja na katoličkoj tradiciji hrvatskog naroda. I Hrvatski sokoli neka budu uvjereni da je jedino Katolička crkva luka istine i tvrđa spasa narodu hrvatskome; ako od nje ne zatraže pomoć, uzalud će je tražiti. To im u ovo teško doba i sudbonosno vrijeme dovikuju braća po krvi“.[24]

Prosvjetni rad Orlova imao je za cilj apostolat, odnosno širenje ideja Kraljevstva Božjeg među ljude: „Kršćanstvo podređuje svaku ljudsku djelatnost duhovnom i vrhunaravnom cilju čovjeka. Isto tako se Orlički pokret ne bavi prosvjetom samo radi prosvjete ili samo stoga da Orlovi dobiju veću naobrazbu. Obilježje je prosvjetnog rada u orlovskom društvu da je za nas prosvjeta preduvjet i sredstvo da uzmognemo posvuda postati pravim apostolima Kristova Kraljevstva". Glavne smjernice za prosvjetni rad Orlova davala je Crkva, odnosno, Sv. Stolica i biskupi. Savremeno društvo u „poganskom vijeku“ nisu mogli spasiti ni državnici, ni političari, ni učenjaci, već samo „nepogrešivi učitelj Istine i ćudoređa – Sveti otac Papa“. Orlovi su glavni pomoćnici Crkve u njenoj preporodnoj djelatnosti.[25]

Ideolozi Katoličke akcije, pa tako i Ivan Merz, nisu zaboravili na žensku populaciju, na vaspitanje djevojčica, djevojaka i žena. Svaka žena, kao stub porodice, zbog vezanosti za kuću, imala je presudan odgojni uticaj na djecu. Žene su, uostalom, veći dio vremena posvećivale molitvama i obilaženju crkava od muškaraca. Zbog toga je Katolička akcija poseban značaj poklanjala ženskim kulturnim i humanitarnim društvima. Ivan Merz je bio u stalnim kontaktima sa ženskom granom Orlovstva, sa Svezom hrvatskih orlica. Držao im je predavanja, pisao članke, davao smjernice za rad. Od njegovih nastojanja na tom području, posebno je vrijedna pomena brošura „Junački život sv. Ivane od Arka“, biografija francuske svetice, koju je Merz postavio za uzor hrvatskim orlicama. U brošuri je poseban akcent stavio na društvenu ulogu rimokatoličke žene, posebno Orlica: „Ako, dakle, orlička organizacija ili pojedina Orlica treba da vrši javni socijalni apostolat... Svi koji rade u orličkoj organizaciji mora da su u milosti posvećujućoj... Orlica, zatim treba da živi i osjeća s Crkvom. Treba da radi prema željama i zapovijedima sv. Oca Pape, biskupa i službenog duhovnika (učiteljstvo); treba da se u prijepornim pitanjima obraća na zakonodavnu vlast Crkve (sudačku i egzekutivnu) i napokon treba da se služi svim sredstvima koja joj Crkva daje za njezino posvećenje (ministerijum)... Orlička organizacija odgaja oduševljene članice koje ljube svoju Crkvu, ljube njezinu nauku i žele da svoje oduševljenje za katolicizam i apostolat po Katoličkoj akciji, prenesu i na druge ljude".[26]

Značaj katoličkog „tiska“ za Ivana Merza je bio od presudne važnosti u popularisanju ideja Katoličke akcije. Za Merza, kao i za rimokatoličku hijerarhiju, štampa je imala veliku moć u zlu ali i u dobru jer je ona „pomagalo za kršćansku pouku i za obranu vjere i Crkve i za promicanje kršćanskog života“. Knjige i novine trebalo je da u sve većoj mjeri zamjenjuju i svećenika i katehetu, pa je zato dužnost svakog rimokatolika bila da podupire „dobru kršćansku štampu".[27] Merz je podupirao inicijativu da se i u Hrvatskoj počne izdavati katolički dnevnik koji bi okupio sve rimokatolike i informisao javnost o životu „cijele Crkve“. U tu svrhu otišao je u Pariz da se upozna sa načinom izdavanja rimokatoličkih dnevnika. Po mišljenju I. Merza, trebalo je osnovati dnevni list koji bi bio izvan i iznad svake političke stranke: „Iz toga ne slijedi da bi taj dnevnik bio protustranački i da se katolici kao katolici ne trebaju baviti politikom. To bi bila kobna zabluda, jer katolici su dužni pred Bogom da ljube svoju domovinu i da rade bolje nego itko drugi za procvat domovine... Potrebno je da i katolici sudjeluju u državnoj upravi a to se danas postiže pomoću političkih stranki“.

Zbog praćenja političkih kretanja, rimokatolici su morali imati svoje rimokatoličke političke dnevnike. Merz je pravio razliku između rimokatoličkih stranačko-političkih novina i rimokatoličkih iznadstranačkih novina: „Stranačke katoličke novine sav svoj rad temelje na načelima kršćanskog morala. Pokazuju kako će se na tim temeljima sazdati država, urediti zakonodavstvo, uprava i drugo, tako da ljudi postanu sretni na ovoj zemlji. Dok katolički stranačko-politički dnevnik ima za bliži cilj sreću društvene zajednice, to katolički nadstranački list ima u prvom redu zadaću pomagati Crkvi kod spašavanja duša. To on čini na taj način što iznosi nauku Svete Crkve upoznavši čitaoce s vječnim istinama i iznoseći uzore i zanimljive pokrete u svijetu, potiče vjernike na vršenje kršćanskih kreposti. Nema, dakle, protuslovlja između ovih vrsta novina, obe su potrebne, jednoj je bitno cilj vremenit, a drugoj vječan. Pisanje se jednih i drugih skladno nadopunjava".[28]

Svoje poglede na način uređivanja rimokatoličkog dnevnika I. Merz je iznio u nacrtu pravila za redakciju novog lista. Novom rimokatoličkom dnevniku namjeravao je dati naziv „Raspelo“, da bi se kasnije odlučio za ime Kristov Stijeg. Prema zamisli Merza, Kristov Stijeg je osnovan za odbranu Crkve i za proširenje „Kraljevstva našeg Gospodina Isusa Krista“: „Kristov Stijeg se posve i s radošću podvrgava direktivama Sv. Stolice. On se sa strahopoštovanjem pokorava svome nadležnom episkopatu. Njegova je želja da ih što uspješnije podupre u njihovoj apostolskoj misiji, radeći za spas duša u skladu sa svećenstvom, redovnicima i članovima Katoličkog pokreta“. Kristov Stijeg je pokrenut da „što hitnije rasturi istinite vijesti iz vjerskog, parlamentarnog, znanstvenog i trgovačkog života. On neće zastupati stajalište ni jedne stranke, ali si usvaja pravo da brani, analizira s posve katoličkog stajališta vjerska i kulturna načela koja izbiju na javu u javnom životu. On želi privući sve katolike bez iznimke, i zato će svim silama nastojati da se ne zalaže za ovu ili onu ideju drugog reda, za ovu ili onu grupu ljudi. On hoće da bude list za sve ljude, nastojati će poduprijeti nastojanja svakoga i prilagoditi se metodi dotičnoga. Razumije se, sve to mora da je u skladu s naukom i direktivama Crkve. Program je ’Kristova Stijega’ da podupire svojim slabim silama uzvišenu misiju papinstva. On će uvijek nastojati da radi po uputama Sv. Stolice i da se služi onim metodama rada koje zagovara Sv. Otac. To osobito vrijedi za njegovo držanje spram nekatolika i za njegovo stajalište spram sv. Unije.“ Kristov Stijeg je imao, dakle, „prevažni zadatak“ apostolske misije među inovjercima, u pravcu njihovog prevođenja na uniju, odnosno grkokatolicizam.[29]

Članovi redakcije novog dnevnika morali su da zadovolje minimum vjerskog života, tj. da se neprestano sami izgrađuju u onoj struci čiji im je referat povjeren i da energično teže za svetošću. Od svakog redaktora laika traženo je da se obaveže „sub levi“ da će ispunjavati slijedeće: „Posvetiti se pres. Srcu Isusovom, pričestiti se na devet prvih petaka; pričestiti se barem dva puta mjesečno; ispitati će si dnevno savjest; dnevno će barem pola sata posvetiti razmatranju, molitvi, duhovništvu; dnevno će izmoliti jedan Veni Creator; barem će jednom dnevno postiti za uspjeh Katoličkog pokreta; nastojati će imati stalnog ispovjednika; barem jednom će obaviti duhovne vježbe; pristupiti će četiri puta godišnje s ostalim saradnicima na zajedničku sv. pričest koja se ima prikazati za umrle drugove, za svećenički podmladak i uspjeh Katoličkog pokreta; redaktor laik će se, u slučaju da čuje prigovore o pisanju „Kristovog Stijega’, koje ne bi bilo u duhu Crkve, obratiti za savjet svom ispovjedniku".[30]

Hrvatsko katoličko narodno đaštvo (Liga) izdavalo je uticajni časopis Luč, koji je formirao generacije hrvatskih rimokatoličkih intelektualaca. Merz je dao svoje mišljenje o zadacima časopisa Luč: „Za klerikalce nije bilo toliko važno koliko ’Luč' vrijedi sa znanstvenog i umjetničkog gledišta, nego je važnije koliko ’Luč' vrijedi za izgrađivanje naših ideja i naših drugova, napose mlađih. Nastaje pitanje, kako ćemo taj idealni cilj ’Luči’ postići. Naša načela nailaze na najveće teškoće s toga što se osnivaju na katolicizmu. U tome i jedino u tome se razlikuje naš pokret od svih drugih grupa... Stoga je glavna i najvažnija zadaća ’Luči’ da koncentrira svoje sile na stvaranje katoličkog svjetovnog nazora, dok sve ostalo (nacionalni, umjetnički, književni odgoj itd) dolazi tek u drugom redu u obzir... Sada je opet vrijeme da podignemo ono što nam je rat uništio. Mislim u prvom redu na radikalizam i čistoću naših ideja...".[31]

Navedene svete obaveze urednika imale su cilj da pojačaju disciplinu samih urednika i da ih učine „kanalima božje milosti“. Redakcija lista je u zgradi morala imati kapelicu s presv. sakramentom, za zajedničko dnevno pričešćivanje. Osoblje redakcije je moralo biti aktivan član jedne religiozne organizacije (Marijine kongregacije, Treći red itd.). U revizioni odbor lista ulazili su tri seniora, jedan isusovac, jedan franjevac i jedan svjetovni sveštenik. Revizioni odbor je imao zadatak da nadzire pisanje lista, kako se u njemu ne bi objavili članci koji bi mogli uneti neslogu među katolike.[32]

Tajni Seniorat je dolazio u nesuglasice sa orlovskim pokretom upravo zbog orlovskog nepolitičkog koncepta rada, koji je proizlazio iz stava Katoličke akcije da se izbaci neposredni politički rad, a koji je forsiran od nemačkog katolicizma. U „zavjetnici“ (zakletvi) stajala je odredba da se svaki novoprimljeni član Seniora morao pokoravati Senioratu po pitanju spora HOS – Liga (Jugoslovenska katolička đačka liga). Taj dio iz „zavjetnice“ je izbačen 1926. jer se HOS nije više htio pokoravati tajnim odredbama Seniorata zbog njegovih političkih tendencija. HOS nije htio da bude ma kakvo „politički obojeno društvo“, nego isključivo prosvjetno-gimnastičko kulturno društvo.

Sljedbenici seniora dr Rogulje smatrali su da je Katolički pokret kod Slovenaca i Hrvata bio više nego dio pastorizacije. To je za njih bio nacionalni, politički i socijalno ekonomski pokret u kome „izvanstrančarstvo“ nema smisla. Katoličkoj akciji, koja se zasnivala na vjerskom temelju, „bez identične i jake druge osnovne misli“, suprotstavljen je „suvremeni jaki Katolički pokret, jedinstven u kulturnim, socijalno-ekonomskim i političkim pitanjima“. Prvaci „domagojskog“ pokreta, zagovornici ideja Katoličkog pokreta, na čelu sa Seniorima, isticali su da je „vjerska osnovica premalo, ona je tek drugotne naravi“, dok su u prvi plan isticali političku akciju. Organizacija Domagoja bila je proglašena „obvezatnom“ za cio Katolički pokret. Po toj organizaciji, Katolički pokret se sastojao od pobožnih društava te od prosvjetne, socijalno-ekonomske i stranačko-političke grane, kao integralnih i nedjeljivih jedinica. Sve te jedinice su bile povezane u Senioratu.[33]

Merz se nije slagao s načinom i metodama rada Seniorata pošto je on bio glavni propagator ideja italijanskog koncepta rimokatoličkog klerikalizma – Katoličke akcije. Sam Merz je postao član Seniorata posle svršenih sveučilišnih studija. Iz „načelnih razloga“ nije položio seniorsku zakletvu ali je i pored toga, sve do svog isključenja, smatran pravim članom Seniorata. Za razliku od koncepcije Katoličke akcije, dobar dio Seniora omalovažavao je rad s omladinom. Uz Seniore je jedino bila Jugoslavenska katolička đačka liga. Nakon đačkog sastanka i orlovskog tabora u Mariboru 1920. počele su se nazirati konture budućeg sukoba HOS–Liga. Naime, Liga nije pokazivala interes za orlovski i orlički tečaj organizovan za katoličke đake iz Hrvatske u Mariboru.[34]

Monopol omladinskog vodstva i organizovanja preuzimaju, zahvaljujući Merzu, Orlovi, odnosno, Katolička akcija. Senioratova đačka Liga izgubila je ranije dominantne pozicije, što je dovodilo do neizbežnog sukoba. Kako je uočavao Kniewald, nije to bio samo sukob organizacionog oblika, nego sukob starog i novog, sukob ideja politiziranog Katoličkog pokreta, kako ga je vodio Seniorat, i nepolitične ideje Katoličke akcije Pija XI, kako ju je, uz odobrenje i preporuku nadležnih biskupa, nastojao sprovesti I. Merz u orlovstvu.

Impuls za Merza da može nesmetano širiti ideje Katoličke akcije bila je enciklika Pija XI „Ubi arcano dei“, od 22. decembra 1922, i mnogobrojne papine izjave i upute. Konačno je jasno i nedvosmisleno Katolički episkopat u poslanici iz 1923. „jednodušno stavio svemu svećenstvu i svim vjernicima na srce Katoličke akciju, kako je naučava i želi Pije XI“. Merz je želeo da preuzme ulogu „glavnog korektora“ Katoličkog pokreta, odnosno da ga preuredi prema načelima Katoličke akcije. Prvo je Terseglavovoj Zlatnoj knjizi slovenačkih Orlova dao novu redakciju u pravcu Katoličke akcije.[36] Pisao je zatim referate u kojima je u prvi plan stavljao verski moment i ideje pastorizacije, npr. „Kako će organizirani katolički đak spašavati duše“. Merz je odlučio, posle duhovnih vežbi na „Svisvete“ 1923. kod otaca isusovaca, da služi Bogu kao korektiv u katoličkim organizacijama i da bude posrednik između Katoličkog pokreta u Hrvatskoj i u drugim zemljama. „Čista, dakle, i nesebična ljubav Božja povukla je Ivana na javni rad“.[37]

Glavne sporne tačke između Katoličke akcije (Merza) i Seniorata bile su u slijedećem: uloga svećenika u Katoličkoj akciji i uopće u Katoličkom pokretu; zavisnost Katoličke akcije od mjesnog biskupa; potpuna neovisnost Katoličke akcije od svake političke stranke; nezavisnost Katoličke akcije od tajnog Seniorata; rad Katoličke akcije prema načelima kako ih određuje Sv. Stolica.[38]

Odnos Katoličke akcije prema politici i njenoj tobožnjoj nezainteresovanosti za „hrvatstvo“, koje se počelo spontano „samo od sebe“ javljati kod „mladeži“, I. Merz je najjasnije izložio u pismu upućenom „jednom kateheti franjevcu“ u Mostar 3. decembra 1927. godine: „Mi u našem radu nikad nismo išli za političkim ciljevima, (to je) specifikum koji nas je odijelio od Seniorata, nisu bili niti nacionalni motivi. Jedini je razlog što smo željeli sprovesti smjernice Sv. Stolice i s tim u vezi potencirati religiozne zahtjeve, tj. da odgajamo apostole koji će učiniti više nego li su kao kršćani strictissime dužni. Htjeli smo naše čete staviti u službu protiv modernih nećudorednih običaja (plesovi, moda, kino i sl.)... Čudno je to: mi smo išli za tim religioznim ciljevima sami od sebe, naša je mladež, a da za tim nismo išli, počela sama od sebe više naglašavati hrvatstvo. Naravno, u tome svatko ima slobodne ruke: samo tu činjenicu konstatiram... o konkretnim političkim pitanjima ne mogu te izvijestiti jer ih ne pratim. Jedino znam da ne možemo nikoga u savjesti siliti da bude u HPS i da ne smijemo nazivati nekatolikom onoga tko se ne slaže sa HPS. Isto tako je jasno da je od najveće štete za vjeru kad svećenici idu u političku agitaciju i postanu čuvari kutija; pogotovo kad se dogodi, kao kod nas da se svećenici u istom mjestu politički bore jedan protiv drugog. Inače mislim da se valja mnogo moliti da dobijemo za politiku, ne samo dobre katolike već i dobre stručnjake. Nije dosta htjeti voditi katoličku politiku, već treba i znati voditi katoličku politiku“.[39]

U pismu Ivana Merza nunciju Pelegrinetiju od 27. avgusta 1927, pominje se politizacija hrvatskog Katoličkog pokreta koja se protivi direktivama Sv. Stolice i koči uspješan rad oko katoličke obnove: „Oko 200 svećenika kod nas pristaje uz HPS i gotovo su svi članovi Seniorata... dok ostatak od 1.800 ne pripada ni uz HPS ni uz Seniorat. Tako je Katolički pokret dospio na mrtvu tačku. Uvijek rade iste osobe, sve ostaje kao u zatvorenom krugu jer i u HPS i na drugim područjima rade iste osobe. To je zato što 9/10 klera ne pristaje uz čisto politički program HPS... koji ide za tim da se stvori novi jedinstveni jugoslovenski narod kako je to tražio P. Rogulja u „Seniorskom vjesniku“ 1919. (’vrhovni cilj’). Velika većina hrvatskog klera neće, dakle, da surađuje ni u Katoličkom pokretu a ni u Katoličkoj akciji jer se boji da bi time služila čisto političkim ciljevima Hrvatske pučke stranke i Seniorata kao vrhovnog foruma čitavog katoličkog gibanja“. Merz zaključuje da bi, u cilju proširenja „rada Crkve u našem narodu“, trebalo čitav rad oko rekristijanizacije učiniti nezavisnim od HPS, koju je trebalo učiniti bezuticajnom. Kler je trebalo zainteresovati za Katoličku akciju, te ponovo uspostaviti jedinstvo klera kojeg je Seniorat podijelio u dva tabora. Od Katoličkog pokreta je, dalje, prijetilo „posvjetovnjačenje“, laicizacija, zbog udaljavanja od pastorizacije i vjerskog osnova.[40]

Od 1926. nastaje promjena u metodu i taktici rada Seniorata. Pod pritiskom „jake reakcije katolika“, jedne papine enciklike i zbog naredbe biskupske konferencije da Katolička akcija, bolje rečeno „strančarski“ Katolički pokret, ima iz svog djelokruga izbaciti stranačku politiku, Seniorat napušta teren tajnog djelovanja te započinje stvaranje organizacije Seniora priznate od vlasti. Pravila muškog društva Seniora – hrvatskih katoličkih akademskih društava „Domagoj“ odobrena su rešenjem MUD-a, U. br. 12.885 od 23. marta 1928. Žensko društvo je takođe odobreno istog dana (U. br. 12.884).

Seniorat je, međutim, i dalje ostao tajna organizacija, pa je sve do 6. januara 1929. davao direktive Hrvatskoj pučkoj stranci i vodio Katoličku akciju, „te se raznim metodama uplitao u poslovanje najviših crkvenih funkcionera u našoj državi“. Seniorat je, dakle, samo forme radi promenio pravila u javno društvo. Oni se nisu upravljali po tim „javnim pravilima“, već su im za rad služila „tajna pravila“, koja nikad nisu podneta državnim vlastima na potvrdu.[41]

_____________________________________

1. N. Žutić, Rimokatolička crkva i hrvatstvo u Crnoj Gori i Boki u prvoj polovini XX vijeka, Istorija 20. veka, 2, Beograd 2001, 35–38.
2. Glas koncila, Zagreb, br. 26, 2002.
3. Vidjeti: Z. Milošević, Ko je Hans (Ivan) Merc, Srpske organske studije, 3, Beograd 2003.
4. I. Merz, Put k suncu, priredio B. Nagy, Zagreb, 1978, 8; Z. Milošević, Ko je Hans (Ivan) Merc, 448–449.
5. Isto, 8–9.
6. I. Merz, Put k suncu,12–20.
7. O katoličkoj akciji vidjeti: V. Novak, Magnum crimen, Beograd, 1948; Lj. Dimić, Nikola Žutić, Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji, Beograd 1992; N. Žutić, Kraljevina Jugoslavija i Vatikan – odnos jugoslovenske države i Rimske crkve 1928–1935, Beograd, 1994; Lj. Dimić, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918–1941, Beograd, 1997.
8. N. Žutić, N. Kraljevina Jugoslavija i Vatikan – odnos jugoslovenske države i Rimske crkve 1928–1935, 297.
9. I. Merz, n. d., 26.
10. V. Novak, n. d., 289.
11. D. Kniewald, n. d., 214–215.
12. Isto, 215.
13. D. Kniewald, Sluga Božji dr Ivan Merz, Zagreb 1988, 198–199.
14. I. Merz, Put k suncu, 10–11.
15. N. Žutić, Kraljevina Jugoslavija i Vatikan..., 299–300.
16. I. Merz, n. d., 44–45.
17. Isto, 120–121.
18. Katolički tjednik, br. 8, 1928.
19. Mladost, br. 8–9, 1924.
20. I. Merz, n. d., 152.
21. Isto, 122.
22. Isto, 123–124.
23. Nedjelja, br. 1–2.
24. Na adresu Hrvatskog sokola, Katolički list, br. 2, 1925.
25. I. Merz, n. d., 131–132.
26. Isto, 144–145.
27. Dan katoličke štampe, Zagreb 1923.
28. Nove katoličke novine, Nedjelja, br. 2–3, 1924.
29. I. Merz, n. d., 139–140.
30. Isto.
31. Lj. Dimić, N. Žutić, Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji, 181 (cit. prema: D. Kniewald, n. d.,11).
32. Isto.
33. Prva generacija Mahničeva hrvatskog katoličkog pokreta bila je „religiozno-konzervativna“. U drugu generaciju Janez Krek je uneo jaku socijalno-političku a Lj. Maraković snažnu književnu notu. Treća je generacija „personificirana u snažnoj osobi samog dr Rogulje kao prvog organizatora praktičnog rada hrvatskog Katoličkog pokreta, pod vodstvom tajnog Seniorata“. S novom orijentacijom Katoličkog pokreta nije se slagao veći dio njegovih članova jer je smatrao da se zanemaruje religiozni program. Roguljini nazori, izneseni u članku „Pred zoru“, smatrani su ideologijom koja nije u skladu s mislima i odredbama biskupa Mahniča i Pija X (D. Kniewald, n. d., 194).
34. Isto, 196–197.
35. N. Žutić, Kraljevina Jugoslavija i Vatikan..., 332–333.
36. U Zlatnoj knjizi izneta su slijedeća načela: „Svrha je Orlu da... svu hrvatsku katoličku omladinu učini četom apostola, obrazujući je vjerno, umno, ćudoredno, socijalno, tjelesno; da pomoću te omladine budi, utvrđuje i zagrijava puk za uzore katoličke misli i života; osnovica je svemu Orlovu radu katolička vjera, njena načela i zapovijedi, što ih je dao Bog i sveta katolička vjera; vjerski rad Orla ide za tim da poduči svoje članove o istinitosti i ljepoti katoličkih načela i da stvori od njih uzorne katolike; uzor je Orlu ljubav prema Bogu i njegovu sinu Isukrstu, prema Crkvi Katoličkoj, Isusovoj presvetoj Zaručnici, prema svojim drugovima, prema narodu i domovini, prema svakom čovjeku, a naročito prema onima koji su bijedni i potišteni; svaki Orao mora ljubiti Boga i crkvu, mora ljubiti svoj narod, njegov jezik i zavičaj, mora razvijati sva dobra svojstva i sposobnosti u narodu...; Orao treba da se odgoji za Kristova junaka; osim duboke i zanosne ljubavi prema svetoj Rimokatoličkoj crkvi, diže Orla viteza briga za vječnu i vremenitu sreću vlastitog naroda; Hrvatski Orao mora za narodna prava svog naroda raditi tako da u njemu učvršćuje vjersku svijest, katoličku vjeru, običaje, u čemu je najbolja i najčvršća osnovica za održanje svakog naroda“. Orlovi su kao „četa poput ljiljana bijelih vitezova hrlili od grada do grada, do sela, do škole, do radionice, da u svim Hrvatima užgu oduševljenje za Crkvu Katoličku i za slavnu katoličku prošlost hrvatskog naroda“ (Isto).
37. J. Vrbanek, Vitez Kristov Ivan Merz, Zagreb 1943, 94–95.
38. D. Kniewald, n. d., 203.
39. Isto, 206–207.
40. Isto, 209.
41. AJ, Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije, f. 21.

The topical process of amplified beatification of the so-called Croatian saints, njhich is of extreme importance for conducting national homogenization and spreading Croatianism on njhat used to be ethnic Serbian territory, did not avoid the figure of the theologian Ivan Merz njho in his life distinguished himself by anti-liberal appearances and spreading the national idea of Croatianism through the organizations of the Catholic action. The impression imposed on is that, later on, the figure of Ivan Merz njas placed on a pedestal of a great njriter – a creator and untouchable saint njith the prominent religious and national genius. According the Roman-Catholic apologists, trailblazing tasks of spreading the Catholic action had been done by the „early fighter of the Catholic action" Ivan Merz. He did not establish separate organizations of the Catholic actions, but turned the nenjly-formed Croatian Eagle union in that direction. He did the similar thing in other cultural Catholic organizations as njell. As far as the organization of the Catholic action is concerned, Ivan Merz met lack of understanding in one part of the Roman-Catholic movement, the members of njhich regarded that the Catholic movement njas sufficient for the Yugoslav conditions. In effect, the Catholic movement, according to the instructions of the secret Seniorate, put the church political engagement in the foreground. On the other hand, njhat njas important to Merz njas the desire of the Church and Pope to spread the Catholic action ideas among the Croatian people, the njhole life of this nation, in order for as many as possible Roman-Catholics njould join the official „apostolate of the Church and its rescue mission" (Roman-Catholic social apostolate).

Obimna i faktografski bogata istoriografska literatura o rimokatoličkom klerikalizmu, prozelitizmu i odnosu papske kurije prema srpskoj i jugoslovenskoj državi, nedavno je uvećana za knjigu dr Nikole Žutića "Vatikan i Albanci", koja još jednom ukazuje na zloupotrebu verske heterogenosti na prostoru Balkana i jugoistočne Evrope tokom prošlog veka, u politici velikih sila, a posebno Italije i Austrougarske. U saradnji sa katoličkim krugovima i uz podršku Svete stolice, obe zemlje podsticale su izmenu etničke i religiozne strukture stanovništva na Kosovu i Metohiji. Slična politika vođena je i u graničnim područjima Crne Gore prema Albaniji.

Kompozicioni reljef te sažete knjige čine "Uvodne napomene" (str. 5-10), šest tematskih poglavlja (str. 11-111) rezime na srpskom jeziku (str. 112-114), i "Prilozi (Dokumenti)" str. 115-141), u kojima se prvi put objavljuju izvori o međusobnim odnosima albanskih katolika i Vatikana, posmatrani iz perspektive Kraljevine Jugoslavije. Na kraju knjige nalazi se autorova biografija sa bibliografijom i registar imena.

Prvo poglavlje "Kraljevine Srbija i Crna Gora i Albanci rimokatolici" razmatra početak sukobljavanja Vatikana i Kraljevine Srbije, do koga je došlo zbog toga što je srpska "elita vlasti", sa promenom dinastije, prihvatila ideologiju zapadnog građanskog liberalizma, koji se sudarao sa konzervativnim pogledima "Katoličkog svjetonazora". Suparničke srpske dinastije bile su saglasne u nameri da svojim podanicima drugih vera omoguće neometano ispovedanje, a to se odnosilo i na katolike. Sloboda veroispovesti u Kneževini Srbiji zagoarantovana je od 1853. godine svim hrišćanskim crkvama iako je, do balkanskih ratova u Srbiji bilo samo nešto više od osam hiljada katoličkih vernika. U Crnoj Gori toga vremena nije bilo više od 6.530 katolika. Početkom 20. veka Aleksandar Obrenović je, preko poslanstva Kraljevine Srbije u Rimu, pokrenuo pitanje konvencije sa Vatikanom, ali je sve ostalo samo na projektima. Oslobađanje Kosmeta i Makedonije zateklo je sedište skopske nadbiskupije u Prizrenu, odakle je, po autoru, vršen nadzor nad najvećim delom rimokatoličke populacije i nad pokrštavanjem Srba i Albanaca. Tada je započela i intenzivna propaganda o tobožnjem proganjanju katolika u Kraljevini Srbiji. Vatikanski zvaničnici su se u tome oslanjali na Austrougarsku, koja se takođe sukobljavala i sa Kraljevinom Italijom oko verskog protektorata nad katolicima Srbije i Albanije. U očekivanju sklapanja Konkordata Srbije i Vatikana, Italija je podržavala srpske vlasti u nastojanju da se izbegne uticaj Austrougarske na taj pregovor. Vatikan je, tvrdi Žutić, nastojao da donekle tokom pregovora sačuva austrijski protektorat i obezbedi sebi privilegije koje su imale za cilj neometano pokrštavanje pripadnika drugih vera. Konkordat je potpisan sredinom 1914. godine, ali je Vatikan, posle početka Prvog svetskog rata, odbio da izvrši ratifikaciju. Po Konkordatu, postojale su beogradska i skopska dijeceza, a biskupe je izdržavala država. Prozelitizam se, između ostalog, ogledao u dopuštanju sklapanja mešovitih brakova pred katoličkim sveštenikom, iako Rimokatolička crkva nije htela priznati isto pravo pravoslavnom sveštenstvu. Za razliku od Srbije, Kneževina Crna Gora imala je Konkordat od 1886. godine, a dvor dinastije Petrovića važio je za trpeljivu sredinu u verskim pitanjima. Među crnogorskim katolicima bilo je dosta Albanaca. Politika verskih sloboda, u pogledu ispovedanja katoličkih dogmi, bila je usko povezana s namerama državnog vrha da se Skadar i njegova okolina priključe Crnoj Gori.

U drugoj glavi, "Balkanska politika Italije, Kraljevine SHS i Vatikana", autor je istraživao namere Italije da od Albanije, uz pomoć ekonomskog uticaja, napravi zavisnu koloniju koja je trebalo da posluži kao osnova za dalje širenje uticaja Rima na Balkanu. Vatikan je podržavao agresivnu spoljnopolitičku liniju fašističkog režima usmerenu protiv Francuske i njenih saveznika u srednjoj Evropi. Jugoslovenski uticaj u Albaniji, koji se svodio na podršku nezavisnoj albanskoj državi, osećao se do 1924. godine, ali su ga Italijani brzo eliminisali. U Albaniji je, u to vreme, živelo oko 10% rimokatoličkih vernika, koji su bili podeljeni u šest dijeceza. Crkveni redovi jezuita i franjevaca imali su veliki uticaj na severu zemlje. Deo katoličke populacije bio je protiv režima Ahmeda Zogua, ali je Sveta stolica, preko papskog delegata Dela Pjetrija, uticala na smirivanje opozicije i na jačanje antijugoslovenskog raspoloženja. Takva papska politika doprinela je privre-menom zbližavanju Zogua i Vatikana, mada je albanska vlada bila antiklerikalno raspoložena. Do 1938. godine albanskom Rimokatoličkom crkvom upravljala je Kongregacija za propagandu vere, a posle toga prešlo se na direktnu kontrolu pape Pija XI, zbog namere da se poveća broj pristalica unijatstva.Italijanske vlasti u Albaniji materijalno su potpomagale namere Vatikana, pa čak i plaćale biskupe i sveštenstvo.

Tema treće glave "Crkveno razgraničenje između albanske i jugoslovenskih dijeceza i naimenovanje rimokatoličke hijerarhije (1919-1926)" suočava čitaoca sa delikatnim pitanjem svešteničke službe stranih državljana, Albanaca i Italijana, u jugoslovenskim pograničnim krajevima. Državni vrh Kraljevine SHS nije pokretao taj problem do 1923. godine, kada je Ministarstvo vera protestovalo zbog jednostranog postavljanja i smenjivanja franjevačkog sveštenstva, koje je, suprotno odredbama Konkordata iz 1914. godine, a bez predviđenog dogovora s tim ministarstvom, vršio franjevački provincijat iz Skadra. Italijansko nastojanje da se otegne dogovor oko crkvenog razgraničenja sa Albanijom i namere države da se budući franjevci iz albanske sredine školuju u duhu "jugoslovenskog patriotizma" dodatno su uticali na odlaganje rešenja do 1925. godine. Vladine namere opstruisali su, po nalogu Vatikana, čak i bosanski franjevci, pod čiju je upravu trebalo da pređu pogranične albanske parohije.

Okvire kratke, četvrte glave "Jugoslovenska državna prosvjetna politika i Albanci rimokatolici" određuje paradoksalna činjenica da su jugoslovenske vlasti novčano pomagale antidržavnu prosvetnu politiku rimokatoličkih sveštenika, koji su otvoreno podržavali pripajanje pograničnih krajeva albanskoj državi. Autorova istraživanja u potpunosti opovrgavaju raširenu tezu, u inostranoj istoriografiji, o srozavanju prosvetnog nivoa albanskog življa Kraljevine Jugoslavije u poređenju sa periodom pre srpskog oslobađanja Kosmeta 1912. godine. Otpor državnoj prosvetnoj politici ogledao se i u nedostatku volje kod albanskog katoličkog stanovništva da pohađa državne škole.

Prave namere Vatikana dr Žutić je izneo u petoj glavi "Rimokatolička misija i prozelitizam na Kosovu i Metohiji i u Albaniji". Sveta Stolica forsirala je unijatstvo u Albaniji kako bi uništila inače malobrojne pristalice pravoslavlja. Postavljanje slovenačkog sveštenika Ivana Franje Gnidoveca za biskupa Skoplja značilo je da se rad na prozelitizmu, na teritoriji Kraljevine SHS, nastavljao, uporedo sa podupiranjem antijugoslovenstva, a novi projekat je, svojom aktivnošću, kršio Ustav države time što se, u misama, nije koristio službenim jezikom. Za pojedine albanske župnike iz Skoplja sumnjalo se da špijuniraju žandarmeriju. Sredinom tridesetih godina, kao rezultat prozelitskih akcija pojavili su se, u gnjilanskom srezu, slučajevi nezakonitog upisivanja muslimanskog stanovništva u katoličke matične knjige. Katoličke crkve ponekad su podizane i na temeljima srpskih crkava, pa čak i na pravoslavnim grobljima, sa skrivenom namerom da se tokom vremena oko njih formira čisto katolička sredina. To je doprinelo udrvostručavanju rimokatolika u skopskoj biskupiji.

Šesto poglavlje, "Antijugoslovenske akcije Rimokatoličke crkve i Italije u Albaniji i na Kosovu i Metohiji", posvećeno je saradnji Rima i Vatikana na stvaranju tzv. Velike Albanije. U neprijateljskim akcijama prema Kraljevini SHS posebno se isticao Lazarus Miedia, skopski i skadarski nadbiskup, koji je bio proalbanski orijentisan i pod uticajem italijanske propagande. Njegova personalna politika otpuštanja jugoslovenski opredeljenih sveštenika, koje je zamenjivao italijanskim i albanskim državljanima, naterala je Ministarstvo vera da zatraži premeštanje sedišta skopske nadbiskupije, iz Prizrena u Skoplje, da bi ga udaljili od granice sa Albanijom. Čitav niz katoličkih sveštenika radio je sistematski na albanizaciji pograničnih delova države i na podrivanju državne politike na Kosovu i u Albaniji. Oni su bili povezani i sa antijugoslovenskom emigracijom Albanaca u Beču i Skadru, a neki su se bavili špijunažom u korist Albanije i Italije.

Kritičkim promišljanjem osetljive i zanimljive teme o vezama Vatikana i Albanaca, dr Nikola Žutić dao je dragocen doprinos sagledavanja srpskog i jugoslovenskog iskustva zajedničkog života sa drugim narodima i religijama na trusnom tlu jugoistočne Evrope. Time je otvorio, između ostalog, nova pitanja o međusobnom odnosu religije i politike, verskog i nacionalnog, ulozi stranih faktora u otporu jugoslovenskoj državi i njenim ideološkim osnovama, a odgovori na ta pitanja biće važna karika u nastojanju da se objavi neuspeh projekta jugoslovenske integracije između dva svetska rata.

Pokušaji stvaranja "Velike Albanije" u prošlosti su imali potporu i inspiraciju u nastojanjima Vatikana i albanskih rimokatolika da se, za italijanske interese, oformi uvećana Albanija, ali samo kao italijanski protektorat, koji bi olakšao potpunu penetraciju fašističke Italije u Albaniju, na Kosovo, Metohiju, Crnu Goru i zapadnu Makedoniju.

S druge strane, italijanska zainteresovanost za Albaniju temeljena je na ubeđenju da bi njenim nastankom bili suzbijeni preterani zahtevi Srba na Balkanu i zaustavljen prodor Austrougarske preko novopazarskog sandžaka, prema Kosovu, Makedoniji i Solunu. Kosovo i Metohija doživljavani su kao ključ kojim se otvara, ili zatvara, austrougarsko napredovanje na Istok. Pritom, rimokatolici severne, skadarske Albanije, trebalo je da odigraju zapaženu ulogu kod sprovođenja takvih austrijskih i potom, italijanskih interesa.

Skadarski franjevci i jezuite presudno su uticali da se kod šiptarskog stanovništva rimokatoličke veroispovesti stvara svest o pripadnosti rimokatoličkoj kulturi, da se podstiče privrženost politici Italije i vrši denacionalizacija i proelitizam nad srpskim življem Kosova i Metohije. U razdoblju socijalističke Jugoslavije rimokatolička misija na Kosovu i Metohiji i pograničnim delovima Crne Gore (prema Albaniji) bila je slabijeg intenziteta zbog ateističkog režima Envera Hodže, koji je onemogućavao verske aktivnosti crkava.

Samim tim, i rimokatolički misionarski centar za Albaniju u Skadru i okolini delovao je u krajnje otežanim uslovima i nije mogao, kao u razdoblju između dva svetska rata, da sprovodi misiju na Kosmetu. Uništenjem ateističkog režima u Albaniji, "demokratskom polugom" zapadnih liberalno-demokratskih zemalja, misionarski centar u Skadru pojačava svoj rad i prisustvo Albanaca - rimokatolika na Kosovu, Metohiji i naročito, u Crnoj Gori.

O Albancima (Arbanasima, Šiptarima, Arnautima) i Albaniji, u XIX i XX veku pisali su brojni istoričari, političari i publicisti (S. Protić, J. Hadži Vasiljević, S. Gopčević, M. Šuflaj, V. Stojančević, V. Dedijer, B. Hrabak, Bl. Stuli, D. Vujović, Ž. Avramovski, A. Hadri, M. Ekmečić, N. Rakočević, D. Živojinović, M. Vojvodić, V. Vinaver, S. Terzić, D. Bataković, Đ. Borozan, Lj. Dimić i drugi.

O rimokatolicima u Kneževini (Kraljevini) Srbiji (pa i o Albancima rimokatolicima), vatikanskim prozelitsko-misionarskim aktivnostima i austrijskom verskom protektoratu na tom prostoru, pisao je manji broj jugoslovenskih autora. Problemom austrijskog verskog protektorata nad rimokatolicima Srbije i Turske bavili su se Bruno Lovrić i Bogumil Hrabak. O Albancima (Arbanasima) rimokatolicima u vreme Istočne krize i osnivanja Prizrenske lige pisao je, takođe, bogumil Hrabak (Katolički Arbanasi za vreme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, 1978, 1-2; Arbanaški katolici i Prizrenska liga 1878-1888).

Naročito, treba istaći da je vatikansku politiku na Balkanu, uoči i tokom Prvog svetskog rata, iscrpno i kritički istražio prof. dr Dragoljub Živojinović u nizu studija, članaka i priloga. Zahvaljujući decenijskom istraživanju, uz pomoć prvorazrednih izvora, D. Živojinović je demistifikovao legende o vatikanskom mirotvorstvu i utemeljio teze o prohabsburškom i antisrpskom usmerenju zvanične vatikanske politike i opredeljenju ka Centralnim silama.

Određen prostor u knjizi Durković Jakšić ustupio je Albancima rimokatolicima kao najbrojnijoj rimokatoličkoj populaciji u Srbiji. U magistarskom radu "Konkordat Srbije 1860-1914" (magistarski rad u rukopisu), Vojislav Pavlović je dao studiozan pregled vatikansko-srpskih političkih i verskih odnosa, od vremena prvih vatikansko-srpskih međudržavnih kontakata do potpisivanja konkordata 1914. godine.

Poklonik hrvatstva i propagator Crne Gore kao "Crvene Hrvatske", S. M. Štedimlija, objavio je brošuru "Albanija" (Zagreb, 1939) u kojoj Albance pominje kao direktne potomke starih balkanskih Ilira. Pri tome je iskoristio starinu Albanstva kako bi je povezao sa starinom hrvatstva, ističući da su Iliri, kao i Hrvati, u starini imali dvanaest plemena. Po njemu su preci današnjih Albanaca "nastanili veliki deo teritorija, koji su kasnije poseli Hrvati".

Hrvati su, kako ističe Štedimlija, kasnije "uspevali prodreti preko albanskih teritorija čak do Peleponeza, ostavljajući svuda tragove svoga imena i jezika". Dakle, Štedimlija je izjednačio Slovene Balkana za Hrvatima. Za Štedimliju, najveći albanolog je "veliki hrvatski učenjak" Milan Šuflaj, koji je inače poznat kao propagandista i širitelj hrvatstva. Šuflaj je, prema tadašnjem dnevno-političkom trenutku savezništva hrvatsva i velikoalbanstva, isticao da su u srednjem veku Hrvati više puta dolazili u dodir sa Albancima i sudelovali u značajnim događajima iz hrvatske povesti. On navodi da je albanska etnička podloga u staro doba, pod ilirskim imenom, tvorila jak faktor u povijesti.

Nasuprot Štedimlijinom i Šuflajevom predubeđenju o istoznačnosti pojmova - ilirski i albanski, naziv (pojam) "ilirski" i "Iliri" Vatikan i rimokatolički autori u razdoblju od XV do XVIII veka nisu vezivali za albansko, odnosno, šiptarsko stanovništvo, kako to čini savremena albanska propaganda na Kosmetu i u Albaniji. Vatikan počinje intenzivnije od XV veka da koristi ilirsku ideju kao oblik svog misionarskog nastupanja na Balkanu. Osnivanjem misionarskih ilirskih zavoda za školovanje pitomaca (sv. Jeronima u Rimu, u Fermu, Loretu) brojni rimokatolički misionari prepravljaju Balkan.

Upravo, početkom XV veka javlja se vatikanska prezelitska ideja o uspostavljanju "hrišćanskog jedinstva" i potrebe stvaranja unijske crkve. Baron J. H. Bartnštajn piše o mnogobrojnom ilirskom "rascijanskom" srpskom narodu rasejanom po celom Balkanu. Pojam "ilirstva" vezuje, kao i brojni drugi autori, za srpski, odnosno, slovenski narodnosni element. U knjizi barona Bartnštajna, "O rasejanom ilirsko-rascijanskom narodu" (Novi Sad, 1866), pojmovi Rajci, Rascijani, Grci, Unijati i Neunijati, Vlasi, Ruteni tretiraju se kao sinonim za srpski narod.

U ovom feljtonu pored savremenog naziva Albanac i Albanija korišćeni su i narodnosni istorijski nazivi za Albance i Albaniju (Arnauti, Arbanasi - Arbanija) kao i Šiptar, koji je u uobičajenoj svakodnevnoj upotrebi među albanskim stanovništvom Kosova i Metohije. Nacionalni naziv "šćiptar" i naziv za državu "Šćiperija" oficijelni su u Republici Albaniji. u savremenom trenutku, međutim, problem predstavlja kada Srbin za Albanca upotrebljava naziv Šiptar, jer time navodno, pravi razliku između Albanca sa Kosova i Metohije i Albanca iz Albanije i time vređa jedan narod i, tobože, razbija unitarnost jednog naroda.

U stvari, naziv Šiptar (Šćiptar) je jedinstveni termin kojim Albanci u Albaniji, Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji oslovljavaju jedni druge. Nacionalni pojam Albanija i Albanci u upotrebi je u međunarodnoj korespondenciji.

Zbog takvog ideološkog, političkog i verskog opredeljenja dinastije i državnog vrha, Kraljevina Srbija se morala prva naći na udaru zvanične vatikanske politike i austro-ugarskih trupa.

Verski liberalizam, odnosno sloboda savesti i verske trpeljivosti, počeli su se u Srbiji negovati od sredine XIX veka. Pri tom bila je izražena tolerancija prema Rimokatoličkoj crkvi i njenim vernicima. Još u vreme dok je Srbija bila vazalna kneževina Turskog carstva, pitanje slobode savesti i verske trpeljivosti interesovalo je srpske državnike jer su očekivali da će rešenjem tog pitanja srpski podanici rimokatoličke vere biti oslobođeni od nadzora i jurisdikcije episkopa - stranih podanika.

Vlada kneza Aleksandra donela je 9. septembra 1853. Zakon o priznavanju sviju hrišćanskih veroispovesti i Pravila za ustanovljenje rimokatoličkog obćestva u Beogradu. Zakonom od 16. juna 1855. regulisano je podizanje rimokatoličke crkve u Beogradu, a zakonom od 24. maja 1861. i pitanje subvencionisanja Rimske crkve od strane države. Bilo je poznato da je Srbija i bez konkordata štitila uživanje religijskih potreba "saobrazno duhu stoljeća i napretku vremena".

Kraljevina Srbija je bila u obavezi d sprovodi slobodnu versku politiku i prema odredbama Berlinskog ugovora iz 1878. godine. Naime, Berlinskim ugovorom garantovani su sloboda i javno vršenje crkvenih službi. U članu XXXV stajalo je sledeće: "Sloboda i javno vršenje crkvenih odreda biće ujemčeni svim srpskim građanima i strancima, i nikakva smetnja neće se moći učiniti hijerarhijskom uređenju raznih veroispovesti, niti odnosima njihovim sa crkvenim starešinama svojim".

Srpski poslanik u Rimu Milenko Vesnić pokrenuo je u Rimu 1901. pitanje sklapanja konvencije sa Vatikanom, ali kao poslanik Kvirinala nije imao direktne kontakte već je morao preko posrednika da kontaktira sa Vatikanom. Njegov rad urodio je samo projektima. U svim napred navedenim pregovorima kao osnova projekta konvencije između Vatikana i Srbije uzeta je za uzor konvencija Vatikana sa Crnom Gorom iz 1886. godine.

Proširenjem srpskih granica prema Raškoj, Kosovu, Metohiji i Makedoniji, posle Balkanskih ratova 1912-1913. u Kraljevini Srbiji je povećan broj rimokatolika. Do 1912. u "prekumanovskoj" Srbiji i Crnoj Gori bio je neznatan broj rimokatolika (8.435, odnosno 6.530). Oslobođenjem južnih srpskih zemalja (Makedonije, Kosova, Metohije, raške) 1912-1913, povećan je broj rimokatolika, ali je on i dalje bio neznatan u odnosu na broj Srba pravoslavne i islamske vere (preko tri miliona i petsto hiljada.

Naime, u arhidijecezi (biskupiji) skopljanskoj bilo je uoči Prvog svetskog rata 15.224 žitelja rimokatoličke vere. Najviše ih je bilo u đakovičkoj parohiji (domova 722, stanovnika 6.039), u pećkoj 389 domova, stanovnika 3.744, u parohiji Janjevo domova 391, + duša 2.218, prizrenskoj parohiji 346 domova, stanovnika 1988, skopskoj parohiji 148 domova + duša 618, u parohiji Stubla 44 doma, + duša 324, parohiji Ferizović 30 domova, + duša 130, u parohiji Mitrovica 12 domova, + duša 63. Očito je da je broj rimokatolika bio mali u odnosu na broj pravoslavnih i islamiziranih Srba i muslimana Arnauta i Turaka, ali su oni imali izuzetan uticaj, kao i u Albaniji gde ih je bilo oko 10% od ukupne populacije.

U Prizrenskoj parohiji paroh je bio Arbanas don Mihailo Tarabuluzi sa pomoćnikom don Paškom Krasnićem, đakovičkoj don Krasnić, mitrovičkoj don Nikola Mazarek, u stubljanskoj Srbin rimokatolik don Tadija Ivanović. U skopskoj parohiji, u kojoj su rimokatolici uglavnom bili Arbanasi, paroh je bio don Josif Ramaj.

Za rimokatolike skopske dijeceze izgrađen je jezuitski manastir Sv. Pavla, venecijanske proviniencije, koji je imao četiri redovnika na čelu sa ocem Stefanom Zadrimom. Manastiri Milosrdnih sestara izgrađeni su u Skoplju i Prizrenu. Manastir Sv. Bogorodice u Skoplju, reda Sv. Vinćenca od Paule, imao je pet sestara iz Dalmacije i Hrvatske. Manastir Presveto Srce Isusovo u Prizrenu, koji je imao pet sestara, držao je školu sa arbanaškim nastavnim jezikom. Rimokatoličke crkve u skopskoj biskupiji podignute su u Prizrenu, Đakovici, Zlokućanima, Glođanu, Mitrovici, Janjevu, Ferizoviću, Stubli, Letnici i Skoplju.

Sedište biskupa (nadbiskupa) skopskog često je menjano. Nadbiskupi skopski imali su neprekidno svoje sedište u Skoplju do 1680. godine. Te godine, zbog turskih progona, monsinjor Petar Bogdani je sjedište nadbiskupije premestio iz Skoplja u svoje rodno mesto Janjevo. Sedište nadbiskupije bilo je u Janjevu sve do 1821. godine kada je monsinjor Matej Krasnić sedište preselio u Prizren, u kom su nadbiskupi bili do sredine osamdesetih godina XIX veka. Od tog vremena turske vlasti su prisilile nadbiskupa Fulgencija Gareva da se preseli u Skoplje.

On je kratko boravio u Skoplju pošto ga je Sv. stolica ubrzo premestila na Hvar. Njegov naslednik, monsenjer Andrej Sogoreci, živeo je kratko dok je njegov naslednik Paško Trokci vratio sedište u Prizren. Dakle, u razdoblju od 240 godina biskup skopski boravio je u Skoplju samo sedam godina. Vatikan se upravo zalagao da sedište bude u Prizrenu zbog uspešnijeg pastoralnog rada jer se oko dve trećine rimokatolika, uglavnom Šiptara i u manjem broju Srba, nalazilo na području Prizrena, Đakovice i Peći.

"Umjetni uzgoj mržnje" na Kosovu i Metohiji, krajem XIX i početkom XX veka, dodatno su, pored Turske i islama, inspirisali Vatikan i "apostolska" Habsburška monarhija. Austrija je, zajedno sa Francuskom, u XVIII veku zadobila pravo zaštite rimokatolika u Osmanlijskom carstvu. Arbanaški svetovni kler primao je prethodno obrazovanje u Skadru u jezuitskom kolegijumu.

Uz pomoć Austrije podizane su crkve, a albanski pitomci pohađali su škole u Austriji, naročito zbog izučavanja nemačkog jezika. Oslobođenjem kosovsko-metohijskih i makedonskih krajeva, posle Balkanskih ratova, Srbija i Cara Gora, kao pravoslavne zemlje, našle su se na udaru vatikanske i habsburške propagande.

Srpske države su optuživane da su, umesto "križarskog rata protiv nevernika" muslimana udarili na rimokatolike. Umesto da su jurišali pod parolom "Za krst i slobodu", pravoslavni bojovnici su, kako ističe klerikalni splitski "Dan", nastupali sa usklikom: "Udri katolike i njihovu slobodu". U svojim napisima "Dan" dosledno strogo odvaja Srbe i Crnogorce, kao dve potpuno različite narodnosne kategorije, koje jedino pravoslavlje veže i ujedinjuje u jednu duhovnu zajednicu. U istovetnom tonu piše i klerikalni misionarski list "Le Missioni Cattoliche" iz Milana.

U članku "Katolici u osvojenim mestima od Srba i Crnogoraca" rimokatolički listovi daju svoje istorijsko viđenje događaja: "Još od početka rata videlo se da Srbi i Crnogorci snove snovaše kako da iskorene katolike na Balkanskom poluotoku; jer odmah počeše strahovito progonstvo protiv onih mesta gde stanovahu najlepše nade katoličke crkve, to jest protiv Albanije".

Čitaoci 'Misiona' sećaće će se što smo pisali davne 24. siječnja t.g., ka smo naveli d je srpski kralj Petar ú, kada je došao u Skoplje, kada mu je prišlo 50 onih albanskih porodica koje su dotle cenjene muhamedanskim, da mu se poklone kao svome vladaru, i izjavile da su hrišćanske, pače katoličke, ljutito im rekao: 'Katolici! Zlo i sasvim zlo! Ili pravoslavni ili muhamedanci, ali katolici nipošto!'" Katolički listovi ističu da je to bio samo početak progona, jer tek posle počinju "divlji prizori barbarstva protivu puka albanskog".

Bečki publicista Lav Frenndlich stvorio je svojevrstan pamflet od skupljenih članaka iz klerikalnih i austrijskih dinastičkih novina koji su se odnosili na "surovost i barbarstvo" Srba i Crnogoraca. To svoje propagandno ostvarenje nazvao je "Golgota Albanska". U propagandnim brošurama, proizvedenim u klerikalno-dinastičkim austrijskim krugovima, srpsko-crnogorsko "bezumlje" dostiglo je genocidne razmere. Istican je fantastičan podatak da je na samom Kosovu pobijeno oko 30.000 Albanaca, od kojih 4.000 žena i dece.

Austrija je naročito branila prava Rimokatoličke crkve u Albaniji. Dijeceze u Skoplju, Skadru, Lješu itd. bile su pod austro-ugarskim, dok su rimokatolici Miriditi bili pod francuskim protektoratom. Francuska je inače polagala svoje pravo protektorata nad rimokatolicima celog Turskog carstva. Svoja protektorska prava Francuska je zasnivala na kapitulacijama zaključenim sa Otomanskom imperijom 1604. 1673. 1740, godine.

Francuzi su negirali protektorska prava Austrije u Turskom carstvu, osim u Albaniji, u kojoj, po mišljenju Francuza, Austrijanci nisu vršili protektorat na osnovu ugovora već na osnovu dugogodišnjeg njegovog vršenja.

Francuzi su odricali valjanost protektorata na osnovu mirovnih ugovora Austrije s Turskim carstvom, ističući da su se takva prava mogla steći samo kapitulacijama, tj. ugovorima kojima su se uređivali pravni odnosi stranaca prem Turskoj carevini, u kojima se strancu garantovala lična i verska sloboda i sloboda vršenja trgovine. Italija, koja se u "vjerskim pravima" na Balkanu osećala zapostavljena, imala je izuzetan interes da ostvari svoja protektorska prava nad rimokatolicima.

Italijani su bili ogorčeni zbog prisustva Austro-Ugarske u Albaniji, koju su oni smatrali za svoje interesno područje, naročito od 1896. kada je skadarski nadbiskup, koji je uživao diplomatsku i materijalnu pomoć Austrije, stavio interdikt na laičke italijanske škole po albanskim mestima, i italijanske učitelje ubedio da su u službi masonerije. Interdikt je ukinut 1899, ali je nadbiskup bio zabranio svom područnom svećenstvu da komunicira sa Italijanima.

Diplomatska borba predstavnika velikih sila za uticaj na rimokatoličke Arbanase predstavljala je deo političkih nastojanja za jačanje njihovog sopstvenog uticaja na unutrašnji politički život hrišćanskih podanika u Osmanlijskom carstvu. Dok se među katolicima Albanije, prvenstveno u skadarskom vilajetu, vodila borba između Italije i Austrije, dotle se u Kosovskom vilajetu vodila uglavnom između Austro-Ugarske i Francuske.

Istoričar V. Stojančević ističe da je turskim valijama u Skoplju bilo naročito stalo da pokušaju vešto suzbiti tendenciju dotadašnjeg rad austrougarske diplomatije u vilajetu i njene težnje da vrše stalan pritisak na organe turske vlasti po sandžacima kosovskog vilajeta, naročito na predstavnike Arbanasa muslimana. Turska je ljubopitljivo gledala i na jedan pokušaj rimokatoličkih Arbanasa u Skoplju da se otrgnu od crkvenog patronata austrougarske diplomatije, i na spor koji je oko toga nastao između biskupa skopskog Trokšija i austrougarskog konzula u Skoplju Bohumila Pare.

Jedan od razloga za razilaženje austrougarskog konzula i biskupa Trokšija nalazio se u tome što je Austro-Ugarska htela da albanske sveštenike zameni svojim sveštenicima, kako bi preuzela starešinstvo u društveno-kulturnom radu crkve. S druge strane, dovodeći za parohe i učitelje svoje podanike, mahom franjevce iz Hercegovine i Dalmacije, Austro-Ugarska je dolazila u sukob sa biskupom Trokšijem, koji je hteo da za područje svoje arhidijeceze ima domaće ljude u crkvi i školi, na koje bi se mogao sigurnije osloniti no na austrougarske građane. U ovakvom crkvenom radu u kosovskom vilajetu, biskup Trokši oslanjao se na potporu Sv. stolice i na arbanaške nacionalno-političke organizacije u Italiji.

Podizane su crkve, a albanski pitomci pohađali su škole u Austriji, naročito zbog izučavanja nemačkog jezika. Posle rata Italija je preuzela "brigu" nad albanskim katolicima, ali sa mnogo manje uspeha. Ona je subvencionisala celokupno albansko sveštenstvo, osim jednog manjeg dela koji nije prihvatio njenu pomoć.

Sve do vremena osnivanja austrijskog konzulata (1865) u Prizrenu, dominaciju nad rimokatolicima Prizrena i okoline imala je Italija preko biskupa i fratara. Godine 1877. podignuta je nova crkva parama italijanske vlade i biskupa Malisorca Darije.

Osnivanjem austrougarskog vicekonzulata u Prizrenu počela je italijanska propaganda da gubi značaj, jer nije imala svog predstavnika. Prvi austrijski predstavnik bio je Filip Petelenci Madžor. On je "pokupio katoličke prvake, katoličke trgovce, biskupa, fratra, dao se na propagandu austrijske ideje sa zadatkom da ponizi autoritet turske vlasti i izvrši pretapanje srpskog elementa u rimokatolike".

Habsburška monarhija postavila je zadatak "da ispuni sve moralne obaveze koje proističu iz njenog verskog protektorata i ona je do sada naročito nastojala da brani prava svojih rimokatoličkih štićenika u Albaniji, jedinom zemljištu evropske Turske na kome ima rimokatolika koji žive u kompaktnim masama, i ona je do sada tu svoju misiju uspešno branila".

U odnosima između Austro-Ugarske i Italije prema Albaniji, interesantno je pomenuti tzv. San Rosorsku formulu od 21. oktobra 1912. godine. Ona je došla kao posledica srpskih balkanskih pobeda i uspešnog ulaska u Albaniju, tu "jabuku razdora" između Austro-Ugarske i Italije. Srbija tada ulazi kao treći spoljnopolitički faktor.

U isto vreme postaje akutno i Skadarsko pitanje. Italija se i tom prilikom, kao i Centralne sile, zalaže za stvaranje što veće nacionalno-političke Albanije kako bi Srbe što dalje držala od Jadrana i "svetskih pijaca". Posle posete italijanskog kraljevskog para Nemačkoj, u julu 1913, Austro-Ugarska u ime Nemačke i Italije nameće Srbiji ultimatum (19. oktobra) da napusti Arbaniju u roku od osam dana).

Francuska štampa je, kao glasnogovornik vlade, bila preokupirana pitanjem austrijskog protektorata nad rimokatolicima Turskog carstva. "Le Messager de Paris" u broju od 12. februara 1913. najavljivao je mogućnost sklapanja konkordata između Srbije i Vatikana "zbog povećanog broja katolika" posle balkanskih ratova. List je posebno isticao da će direktni sporazum sa Vatikanom omogućiti Srbiji da "oduzme Austro-Ugarskoj svaki povod za mešanje u verske odnošenje u njenoj teritoriji".

Zato je očekivao "da austrijski protektorat neće imati više uzroka da postoji u onim delovima koji će da se odvoje od dosadašnjih kosovskog i albanskog vilajeta i koji će se Srbiji prisajediniti". Ipak su očekivali da će Austrija nastojati zadržati svoj protektorat i da će iz tog razloga intervenisati u konkordatskim pregovorima koje je beogradska vlada nastojala da započne s Vatikanom.

Austrijski i italijanski uticaj na tok konkordatskih pregovora između Srbije i Vatikana. Italijanski politički krugovi smatrali su da su potpuno neopravdane austrijske pretenzije da utiče na tok vatikansko-srpskih konkordatskih pregovora.

U Rimu su smatrali da Srbija nije država koja je potčinjena Austriji, već da je ona potpuno suverena i, prema tome, da ima potpuno pravo da se direktno sporazume s Vatikanom. U istom tonu pisala je i italijanska štampa ("La tribuna", "Il giornale d'Italija", "Il massaggero", "Il corriere della sera" itd.)

S druge strane, bečki "Die information", u članku od 17. februara 1913, Srbiju predstavljao kao jednu netolerantnu zemlju u kojoj se guše verske slobode rimokatolika: "Srbija je do sada pokazala malo gostoljublja prema katolicima. To je u celom svetu jedina zemlja, pored Rusije, u kojoj su katoličke misije zvanično zabranjene i u kojoj se prelaz na katoličku veru smatra kao jedno kažnjivo delo".

Bečki politički krugovi, klerikalna štampa, ali i deo hijerarhije u Vatikanu, smatrali su da je srpsko zalaganje za sklapanje sporazuma sa Sv. stolicom samo jedan manevar u cilju sprečavanja Austro-Ugarske da i dalje vrši svoja prava zaštite rimokatolika na teritorijama prisajedinjenim Srbiji.

Austro-Ugarski poslanik u Vatikanu, Moriz Palffy, izvestio je 27. avgusta 1913. svog ministra grofa Berchtolda o razgovoru sa papom Pijem H. U svom izveštaju grof Palfi ističe da je papa bio neobično raspoložen i govorljiv pokazujući želju da upravo njemu, kao austrougarskom poslaniku, iskaže misli važne za interese monarhije, a posebno svoje poglede na balkanske narode posle ratova sa Turcima kao i na situaciju koja je nastala posle poraza Bugarske na Bregalnici.

U Kraljevini Srbiji nije postojala saglasnost u uvezisa pitanjem pravnog odnosa sa Vatikanom. Postavljalo se pitanje da li odnosi između države i Rimske crkve treba da se regulišu jednim državnim zakonom ili putem pregovora sa Vatikanom.

Preovladalo je mišljenje da s Vatikanom treba sklopiti međudržavni sporazum. Jedni su bili za sklapanje konvencije ističući da se u pravilu između Vatikana i jedne nekatoličke države sklapaju konvencije, na pr. kao ona s pravoslavno-muslimanskom Bosnom i Hercegovinom iz 1881. godine. Ipak je na kraju prevladalo mišljenje da Kraljevina Srbija mora otpočeti sa konkordatskim pregovorima. Poznato je da je Vatikan uspevao sklopiti konkordat samo sa državama u kojima građanski liberali (masoni) nisu imali jak uticaj u državni poslovima.

Izaslanik srpske vlade u Vatikanu, dr Lujo Bakotić, počeo je u proleće 1913. preko srpskog poverenika (sveštenika iz Tađe) D. Kardona, da vodi neformalne razgovore sa vatikanskim zvaničnicima po pitanju sklapanja konkordata. Prvi put zvanično je primljen u audijenciju od strane kardinala, državnog sekretara, Meri del Vala (Merz del Val) 12. januara 1914. godine.

Državni sekretar je sa "simpatijama" pratio zalaganja srpske vlade da sklopi konkordat s Vatikanom. Upozoravao je Bakotića da postoji mogućnost da se u pitanje sklapanja jugoslovensko-vatikanskog konkordata umeša i Austro-Ugarska. Preporučio je Bakotiću da radi u najvećoj tajnosti ali da ipak vodi računa o interesima Austrije. Bakotić mu je odgovorio da on istupa po instrukcijama srpske vlade, prema kojima je on ovlašćen da vodi pregovore samo sa Vatikanom, a ne sa nekom svetovnom državom.

Meri del Val je uvažio argumente Bakotića i složio se sa njime da ne bi bio opravdan austrijski opšti protektorat, pa se zato zalagao za ograničeni protektorat u vidu "lokalnog patronata" koji bi se odnosio na pojedine crkve, samostalne ili pojedine zadužbine, koje je Austrija svojim novčanim sredstvima ustanovila ili sagradila. Meri del Val je želeo da se u vezi tih pitanja direktno suoče Austrija i Srbija. Bakotić nije želeo da se već na prvoj audijenciji mnogo suprotstavlja mišljenju državnog sekretara Meri del Vala, pa je odlučio da na prvoj konferenciji, sa sekretarom Pačelijem, saopšti da Srbija nije voljna da razgovara s Austrijom o čisto crkvenim stvarima.

Vatikanski državni sekretarijat posebno je insistirao na ubacivanju u konkordat odredbe o slobodnom prelaženju nekatolika u katoličku veru. Bakotić je odbijao da o tome osetljivom pitanju opširnije razgovara, pravdajući se da o toj problematici nije razgovarao u srpskoj komisiji za konkordat i da, pored toga, takve odredbe nema ni u crnogorskom konkordatu. Bakotić je bio mišljenja da je u Srbiji vrlo teško pripremiti javno mnjenje za takvo shvatanje "evangelija" u korist.

Pošto je Bakotić uspeo da usaglasi sporne delove konkordata sa Vatikanom (ubacivanjem u član 1. odredbe o slobodnom uzajamnom općenju vernika i sveštenstva sa Vatikanom: ubacivanjem u čl. 11. formulacije "da bi se pripremili srpski mladići za svećenike..." itd.), i pošto je Vatikan pristao da se u konačnoj verziji konkordata brišu mesta na koje Srbija nikako nije mogla pristati (pitanje prelaženja nekatolika u rimokatolicizam, isključenje jurisdikcije Propagande i uspostavljanje redovne dijecezanske hijerarhije), dobijena je saglasnost predsednika srpske vlade Nikole Pašića da se pristupi konačnom sklapanju konkordata.

Pašić je imao primedbu po pitanju osnivanja crkvenih redova, te je zahtevao da se u konkordat unese odredba da se odobrenja za etabliranje (osnivanje) kongregacija (redova) u Srbiji daju zakonom. Ova Pašićeva bojazan uskoro je nestala pošto u projekt konkordata nije unesena odredba o osnivanju redova (kongregacija) u Srbiji. Predsednik vlade Nikola Pašić je imao i primedbu u vezi prelaza vernika drugih vera u rimokatolicizam, pa je tražio da se u projektu konkordata predvidi i mogućnost prelaza rimokatolika u drugu veroispovest. Pošto ova odredba takođe nije ušla u predlog konkordata, o čemu je odlučeno na konferenciji u Vatikanu 23. februara 1914. godine, to je i ova Pašićeva primedba postala bespredmetna.

Kod ovih dvostranih pregovora između Svete stolice i Kraljevine Srbije, Austro-Ugarska monarhija je "tiho" rovarila nastojeći da spreči potpisivanje konkordata. Sa podzemnim austrijskim radnjama bio je dobro upoznat otpravnik poslova u Kvirinalu, Ljuba Mihailović, koji je upozoravao vladu u Beogradu "da će u krugu kardinala biti izvestan broj onih koji će pokušati da osujete ostvarenje konkordata, ne bi li pitanje o položaju katolika ostalo onakvo stanje kakvo je bilo pre ratova".

Austrijski zvaničnici u Rimu delili su "deklaracije" protiv zaključenja konkordata viđenijim vatikanskim ličnostima. Mihailović je upozoravao da će Austrija sve pokušati da uspe u svojim nakanama kako bi ostvarila dva cilja: "Prvo što bi u Srbiji imala jedno sredstvo šikaniranja i drugo, što se njeno staro pravo protektorata ne bi okrnjilo i, prema tome, ostalo u sadašnjoj 'Novoj Albaniji', a to je za austrijske uplive možda glavnije nego li pitanje o konkordatu između Srbije i Vatikana".

Vatikan je branio protektoratska prava Austrije u Albaniji, ali je ista priznao Francuskoj u ostalim delovima Turskog carstva. Međutim, u Vatikanu je sazrelo kompromisno mišljenje da zaključenjem konkordata sa Srbijom "mora da otpadne austrijski protektorat u krajevima koje je Srbija, usled poslednjih ratova, prisajedinila". Vatikan se, u kompromisnom duhu, zalagao za to da se Austriji priznaju počasna prava koja bi se sastojala od naročitih molitava za austrijskog vladaoca, u određenju zasebnog počasnog mesta u crkvi za predstavnike austrougarske vlade, prava da postavlja svoj (austrijski) grb nad vratima crkava koje je gradila i izdržavala. Osim toga, u Vatikanu su isticali da je Austrija gradila i dotirala rimokatoličke crkve i pobožne ustanove, pa joj je iz tog razloga pripadao titulus prava patronata (ktitorstva) koje nije bilo javnopravne već isključivo privatnopravne prirode.

Zbog austrijskog uplitanja u konkordatske pregovore Srbije i Vatikana, italijanska vlada se intenzivno interesovala za konačni ishod tih pregovora, prvenstveno zbog ličnog interesa da postigne što veći upliv u Albaniji nad rimokatolicima. Takvoj italijanskoj akciji najviše je smetalo austrijsko nastojanje da zadrži svoj protektorat na području Albanije. Iz tog razloga Italija se svojski trudila da potpomogne zaključenje pomenutog konkordata. Srpski otpravnik poslova u Rimu, Lj. Mihailović, javljao je Beogradu da Italija ima ozbiljnih razloga da potpomogne Srbiju kako bi uspela u svom pokušaju.

Zato je očekivao pomoć i uticaj Italije kod ključnih vatikanskih ličnosti. Otpravnik poslova, Lj. Mihailović, imao je odrešene ruke u kontaktima sa italijanskom vladom kako bi preko Italije što efikasnije uspeo da neutrališe austrijsku antikonkordatsku akciju. Lj. Mihailović je naročito imao bliske kontakte sa poverenikom italijanske vlade, baronom H. Montijem, koji je inače bio direktor crkvenih fondova i, iz tog razloga, vrlo uticajan u vatikanskim krugovima. H. Monti je radio "energično" među kardinalima kako bi projekt konkordata bio primljen.

Kao dobar poznavalac klime u Vatikanu, H. Monti je za Bakotića bio najbolji izvor informacija, pa, iz tih razloga, najbolji savetnik za delikatne konkordatske pregovore. H. Monti je Bakotiću, preko otpravnika poslova u Rimu Lj. Mihailovića, dao sledeće informacije: "Monti misli da ćemo na kongregaciji imati bar većinu ako ne i sve kardinale za konkordat; Austrija radi energično da sebi obezbedi izvesna počasna prava.

Ona će uticati direktno na Papu, jer kod kardinala neće, po svoj prilici, moći ništa uspeti; mi treba da ostanemo čvrsto na dosadašnjem našem držanju, to jest, ne pristajati ni na kakve ustupke Austriji. Vatikan, istina, ima obzira prema Austriji, ali je ovoj potrebniji Vatikan. Kako su ovde u pitanju samo interesi Vatikana, nije nemoguće da Austrija mora sasvim popustiti; treba od naše strane dejstvovati direktno na kardinala Meri del Vala, koji najviše može uticati na Papu u ovom pitanju".

U Srbiji je predlog konkordata izazvao negativne reakcije kod skupštinske opozicije, pravoslavne crkve i nacionalne štampe. Nacionalni list "Pijemont", u broju od 14. aprila 1914, žestoko je kritikovao vladinu akciju za zaključenje konkordata, smatrajući da je Srbija u svemu popustila pred Vatikanom: "Posle 15 meseci pregovaranja i cenkanja Srbija je popustila pred Vatikanom. Pitanje o konkordatu rešeno je, u glavnome, onako kako je Papa želeo. Za dan dva preliminarni ugovori o konkordatu biće potpisani u Rimu. Ceo postupak naše vlade u pitanju konkordat bio je pogrešan... Od prvog trenutka pregovora mogla se uočiti nerazumljiva servilnost naše vlade prema Papskoj Stolici.

Zbog papske isključivosti, pregovori su, u nekoliko mahova, dolazili do mrtve tačke... Našoj vladi, radi ugleda naše države i naše crkve, bila je dužnost da prekine pregovore. Danas se pouzdano zna da je Vatikan za poglavara Katoličke crkve u Srbiji tražio toliko prava i toliko samostalnosti u akciji, da bi nepoznavaocu religijskih odnosa u novooslobođenim krajevima moglo izgledati da većinu naše oslobođene braće sačinjavaju katolici a ne pravoslavni i muslimani.

Zahtevati od Srbije, u kojoj je procenat katolika sasvim neznatan, da pristane na ustanovu jednog katoličkog mitropolita i dvojice episkopa, to je, zaista, isuviše preterano". "Pijemont" je zaključio da je servilnost srpske vlade prema Vatikanu dovela Srpsku crkvu i pravoslavlje u podređen položaj. Srpska vlada, ističe "Pijemont", kod sastavljanja projekta konkordata nije uopšte konsultovala srpske crkvene poglavare već ih je izbegavala iz "neobjašnjivih razloga".

Za konačno prihvatanje predloga konkordata, od starne Vatikana, bilo je neophodno da se projekt iznese pred kongregaciju kardinala. Početkom maja 1914. održana je prva sednica Kongregacije za vanredne crkvene poslove na kojoj su razmatrane odredbe konkordata. Kardinali su pristali da u Srbiji prestane jurisdikcija Propagande, pa je u celini usvojen čl. 1 predloga konkordata. L. Bakotić je konstatovao da je to bilo jedno vrlo teško pitanje. Kardinali su na toj sednici razmatrali pitanje unije i položaja unijata u novoj Srbiji.

O tom pitanju Bakotić je naknadno vodio razgovor sa monsinjorom Pačelijem, koji je Bakotića pitao da li će sa konkordatom i unijatima biti garantovana sloboda vršenja njihovog odreda. Bakotić mu je pozitivno odgovorio ističući da njih u Srbiji posmatraju kao pripadnike rimokatoličke crkve koji treba da potpadnu pod jurisdikciju katoličkih episkopa u Srbiji. Pačeli je bio vrlo zadovoljan ovakvim Bakotićevim odgovorom).

Međutim, predsednik srpske vlade Nikola Pašić energično se usprotivio nastojanjima kardinala da se u konkordat naknadno umetne odredba o unijatima: "Pitanje o priznanju unije najneprijatnija je i najnepopularnija stvar u Srbiji i zbog poznatih istorija o mučenju pravoslavnih u Austriji za prisilan prelazak u uniju. Zbog toga je neophodno o uniji ne unositi ništa u konkordat. Ako se ne može nikako izbeći, onda u noti, ali tako stilizovati da se odnosi na uređenju status ljuo. Nikako na kakav prelazak pravoslavnih građana u uniju. Unijata je inače u novoj Srbiji vrlo mali broj u nekoliko sela oko Đevđelije i Dojrana".

Predsednik Nikola Pašić je, preko ministra Ljube Jovanovića, davao završne, vrlo osetljive ključne instrukcije vladinom delegatu u Vatikanu Luji Bakotiću. Iste instrukcije primao je i srpski poslanik u Parizu, dr Milenko Vesnić, koji je imao, u ime vlade Kraljevine Srbije, da potpiše konkordat sa Vatikanom.

Nikola Pašić je zauzimao izuzetno tvrd stav prema austrijskim pretenzijama po pitanju protektorata nad rimokatolicima Albanije, Kosova i Metohije. Njegov nepopustljiv stav najbolje oslikava telegram upućen Milenku Vesniću u Rim 14. maja 1914. godine: "Nećemo nikakve ustupke da činimo Austriji, jer je cilj konkordata isključiti protektorat austrijski ma i u najblažoj formi. Naše gledište poznato je Bakotiću". Predsednik vlade Nikola Pašić, dakle, nije pristajao ni na vrlo ograničeni protektorat koji bi bio u formi privatnopravnog patronata.

Međutim, posle nekoliko dana Nikola Pašić, u donekle paničnom nastupu, nalaže Milenku Vesniću da "pohita" sa potpisivanjem konkordata "jer ima izvesnih znakova da se Austrija sprema činiti nove smetnje".

Konkordat je konačno potpisan 11. juna 1914. (po novom kalendaru 24. juna) u prepodnevnim satima. S Vatikanske strane Konkordat je potpisao državni sekretar, kardinal Meri del Val, a sa srpske poslanik u Parizu i bivši predsednik vlade, dr Milenko Vesnić.

Predsednik vlade Nikola Pašić je sledećeg dana uputio pozdravni telegram Vatikanu izražavajući "radost za uspešan svršetak pregovora o konkordatu". Nikola Pašić je takođe preneo pozdrave "Naslednika Prestola" Aleksandra Karađorđevića, koji je s velikim zadovoljstvom primio vest o potpisu Konkordata.

Konkordat između Vatikana i Kraljevine Srbije potpisan je nekoliko dana pred Sarajevski atentat, uprkos mnogih protivljenja i nagovaranja austrougarske vlade da se to čini. Kako ističe istoričar Dragoljub Živojinović, to je bio veliki uspeh za Srbiju "pošto je njena vlada jasno stavila do znanja u svetu da je to pitanje bilo od izuzetnog značaja za srpstvo i jugoslovenstvo". Vatikan je, ipak ,odbio da ratifikuje Konkordat pravdajući tu svoju odluku ratnim prilikama u Srbiji.

Mora se istaći da je Kraljevina Srbija sklopila Konkordat zbog toga da se otrese nesnosnog austrijskog protektorata nad rimokatolicima u njezinom proširenom državnom području. S druge strane, "pijemont južnih Slovena" - Srbija, takvim činom trebalo je da dokaže "neoslobođenoj braći" rimokatoličke vere svoju liberalnu versku toleranciju po pravoslavnom principu "brat je mio koje vere bio". Austro-Ugarska je, pod vidom zaštite slobode stanovništva katoličke veroispovesti, ostvarivala zapravo svoje političke ciljeve prodora na istok i proširenja granica austrijskog uticaja.

Konkordatom između Kraljevine Srbije i Vatikana predviđeno je osnivanje beogradske i sufraganske skopske dijeceze (čl.2) u kojoj su uglavnom živeli rimokatolici Albanci (Šiptari). Arhiepiskop beogradski i episkop skopski, u čiju su duhovnu upravu spadali svi rimokatolici Kraljevine Srbije, u crkvenim poslovima zavisili su neposredno i isključivo od Sv. stolice (čl.3). Arhiepiskop beogradski i episkop skopski primali su iz državne blagajne, prvi 12.000 dinara sistematske plate i 4.000 dinara dodatka, a drugi 10.000 dinara plate sa pravom na penziju u iznosu ne manjem od državnih činovnika (čl. 5).

Pre stupanja na dužnost arhiepiskop beogradski i episkop skopski polagali su, u prisustvu jednog vladinog izaslanika, zakletvu vernosti sledećim rečima: "Zaklinjem se i obećavam pred Bogom i na Sv. Evanđeljima da ću biti poslušan i veran NJ. V. Kralju Srbije i da neću imati nikakva dogovora ni prisustvovati kakvom većanju, niti bodriti, a ni dopuštati da moje područno sveštenstvo učestvuje u bilo kakvom preduzeću koje bi išlo na to da remeti državni javni poredak (čl. 7).

Prema konkordatu arhiepiskop beogradski i episkop Skopski imali su potpunu slobodu u vršenju crkvene službe i u upravi svojih episkopija. Oni su mogli da vrše sva prava i povlastice koje im je njihovo pastirsko zvanje donosilo, po redu koji je crkva odobrila; njima su, u dotičnim episkopijama, bili podložni svi članovi katoličkog sveštenstva u svemu što spada u vršenje svešteničke službe (čl. 8).

Prema konkordatu verska nastava rimokatoličke mladeži u svim školama trebalo je da stoji pod nadzorom arhiepiskopa i episkopa u dotičnim episkopijama. U državnim školama nju su trebali vršiti veroučitelji. Episkopi su mogli da zabrane veronauku i u državnim školama, onim veroučiteljima koji bi se pokazali nepodesni za to zvanje. Država je bila u obavezi da plaća veroučitelje u državnim školama (čl. 10).

U članu 11 stajala je odredba o školovanju srpskih mladića za rimokatoličke sveštenike. U tu svrhu, bilo je predviđeno da će se ustanoviti jedan seminar u prestonici, ili u njenoj blizini, koji će sama crkvena vlast urediti i o njemu se starati. Srpska vlada se čak obavezala da će za takvu prozelitsku zamisao sama izdvajati iz državnog budžeta godišnju pomoć. Određeno je da nastavni jezik za necrkvene predmete bude srpski.

Verska tolerancija srpske Vlade ogledala se i u priznanju važnosti verski mešovitog braka, zaključenog pred rimokatoličkim sveštenikom po propisima rimokatoličke crkve (čl. 12). Poznato je da rimokatolička crkva nije priznala zaključenje braka između rimokatolika i pravoslavaca pred pravoslavnim sveštenikom. Bračne sporove između supružnika rimokatoličke vere, kao i supružnika iz mešovitih brakova, zaključenih pred rimokatoličkim sveštenikom, trebalo je, prema konkordatu, da sudi rimokatolički duhovni sud (čl. 13).

Rimokatolički supružnik imao je slobodu i pravo da u mešovitim brakovima, zaključenim pred rimokatoličkim sveštenikom, ugovara da se deca iz takvog braka mogu odgajati u rimokatoličkoj veroispovesti (čl. 14).

Period lažne vatikanske srdačnosti prema Srbiji, koja se ispoljavala u vreme konkordatskih pregovora, završava se sarajevskim atentatom na Franca Ferdinanda. Dramatične događaje u leto 1914, koji su završili agresijom Austrougarske na Srbiju, Vatikan je tretirao kao odbranu katoličanstva od srpskog "pijemontizma". Ratničko raspoloženje, koje je ovladalo rimskom Kurijom, prenelo se i na rimokatoličku hijerarhiju i sve klerikalne stranke u Austrougarskoj monarhiji.

Konkordat sklopljen između Kraljevine Srbije i Vatikana, iako nije bio ratifikovan, biće od važnosti u Kraljevini SHS (Jugoslaviji) i to za područje bivše Kraljevine Srbije, odnosno, za područja u kojima su živeli Šiptari (Kosovo, Metohija, zapadna Makedonija).

Rimokatolicizam u Kneževini (Kraljevini) Crnoj Gori
Pravni položaj rimokatolika u Kneževini Crnoj Gori, koje su, uglavnom, sačinjavali Arbanasi rimokatolici, Srbi rimokatolici i "latini" u Boki i na Primorju, određivao je konkordat koji je sklopljen 18. avgusta 1886. godine.

Prema odredbama konkordata, ispovedanje rimokatoličke veroispovesti u Crnoj Gori obavljalo se slobodno. Arcibiskupa barskog i primasa srpskog postavljao je papa, bez većeg upliva državnih vlasti, ali pod uslovom da "njegova ličnost godi crnogorskoj vladi, koja se obavezala da mu mesečno iz državne kase isplaćuje 5.000 franaka godišnje. Pravo upotrebe staroslavenske liturgije, dato 1248. od strane pape Inoćentija, potvrđeno i od papa Benedikta Húń i Pija ńú, potvrđeno je crnogorskim državljanima sa novosklopljenim konkordatom.

Od 1910. godine na Balkanu se pojačava kriza izazvana albanskom pobunom. Protiv Turske su se podigla i albanska plemena uz granicu sa Crnom Gorom, u skadarskoj Malesiji. Kako ističe Novica Rakočević, Crna Gora se od svih balkanskih zemalja najpredanije i najneposrednije zauzela u albanskom pitanju. Ona je podsticala na pobune albanska plemena, pružala im pomoć u naoružanju i municiji, dozvolila svojim građanima iz susednih oblasti da se pridružuju ustanicima, prihvatala na svom tlu albanske izbeglice, i drugo.

Crna Gora je svim silama nastojala da istisne "pravo" verskog protektorata Austrije nad rimokatolicima Balkana i istisne njen uticaj iz skadarske Malesije. Rimokatolička plemena iz severne Albanije, ili barem njihova većina, mirila su se sa shvatanjem kralja Nikole o svojoj samoupravnoj oblasti pod njegovom vlašću.

Povodom božićnog incidenta ispred srpske pravoslavne Patrijaršije (24. decembar), i reagovanja hijerarhije SPC, državnog i političkog vrha, prvi put je u širokoj javnosti tradicionalno savezništvo između SPC i Anglikanske crkve, poznato uglavnom užem krugu teologa i istoričara, postalo medijska vest.

Za otkrivanje uzroka uspostavljanja tradicionalno dobrih odnosa između Anglikanske crkve i zvanične srpsko-pravoslavne hijerarhije, neophodno je proniknuti u ideološku pozadinu takvih odnosa. Za jednu i drugu hrišćansku crkvu karakteristično je negovanje ideologije verskog liberalizma (verska tolerancija, sloboda savesti, izvestan verski indiferentizam u odnosu na pripadnike Rimokatoličke crkve itd). U uvodnom delu ovog feljtona potrebno je nešto reći o osnovnim postulatima ideologije građanskog liberalizma, odnosno liberalnog demokratizma, iz kojeg je nastao crkveno-verski liberalizam.

Liberalnu političku filozofiju pratio je proces sekularizacije (deklerikalizacije) ideja i institucija deobom društva na javnu i privatnu sferu i potiskivanjem religijskih uverenja i opredeljenja u privatnu sferu. Takvo stanje realizovano je velikim buržoaskim revolucijama, odnosno uništavanjem stare feudalne državne suverenosti (apsolutizma) i uspostavljanjem građanske "narodne suverenosti".

Liberalizam je u izvornom obliku nastao u Engleskoj tokom XVII veka, da bi se kasnije razvio u Francuskoj. Racionalizam, prosvetiteljstvo i teorija o prirodnim pravima, kao novi idejni temelji društvenog položaja čoveka, glavni su filozofski izvori liberalizma, ali ne bi trebalo zaboraviti presudan značaj verskog pokreta reformacije (protestantizma), dakle i anglikanizma, kao preteče svih ovih idejnih temelja. Bez intelektualnog vrenja u XVI veku, kako ističe politikolog Milan Matić, nije moguće razumeti pojavu liberalizma u Engleskoj u XVII veku.

Realnoistorijski nastup liberalne ideologije podstakao je formiranje društva u kojem je čovek (pojedinac) mogao slobodno da bira versku organizaciju, te postavio granice državnoj vlasti. Verska reformacija je dovela do stvaranja apsolutističke države, a ona je kao reakciju i protivotrov izazvala i ubrzala stvaranje liberalizma i liberalne države.

Apsolutistička država, tipa Francuske u XVIII veku, pripremila je ekonomske i druge uslove za docnije učvršćivanje liberalnih institucija i odnosa i za spontanu tržišnu dominaciju građanske klase, zbog kojih je despotska država postala nepotrebna.

Verski liberalizam Srpske pravoslavne crkve usmerio je srpsko pravoslavlje ka bliskoj saradnji sa protestantskim i starokatoličkim crkvama. Savezništvo crkava u prvom svetskom ratu, koje je proisteklo iz političkih interesa matičnih država (Srbije i Engleske), usmereno je bilo protiv rimske Crkve zbog njenog prohabsburškog opredeljenja.

Srpska pravoslavna crkva izražavala je stalnu tendenciju ka zbliženju sa Anglikanskom crkvom. Srpski bogoslovi školovali su se za vreme prvog svetskog rata na anglikanskim teološkim seminarima. Episkop ohridski (potom Žički) Nikolaj Velimirović, diplomirani teolog starokatoličkog bernskog fakulteta, bio je glavni zagovornik ideje o spajanju srpske crkve sa anglikanskom. Boraveći u Engleskoj, zajedno sa Vojom Janićem, u vreme prvog svetskog rata, udario je temelje pravoslavno-anglikanskog spajanja.

U vreme Prvog svetskog rata sa strane Anglikanske crkve slati su apeli uglednim Englezima da pomognu interniranim sveštenicima Srpske pravoslavne crkve. Tako je A. F. Londin, predsednik Fonda za pomoć Srbima i predsednik Udruženja Anglikanske i Istočne crkve, slao apel za pomoć. Njegov apel je objavljen u "CHURCH Times"-u, od 19. oktobra 1917, pod naslovom "Srpsko mučeništvo".

U tom otvorenom pismu, između ostalog, rečeno je sledeće: "Gospodine, mogu li reći o praktičnom primeru simpatija crkvenih ljudi (iz Anglikanske crkve - N. Ž), pogotovo klera, sa njihovom nesretnom braćom srpskim sveštenicima i to u broju od 200 do 300, interniranim u Austro-Ugarsku. Skoro je stiglo 170 pisama od njih u kojima se obraćaju i mole engleski narod da im pomognu u njihovom siromaštvu.

Tri stotine, koji su još u gorem stanju, internirani su u Bugarsku i Tursku i ne može se za sada do njih.

U Velikoj Britaniji aktivno je delovalo Društvo za pomoć studentima srpske crkve "koji teže da nauče što više spremajući se za službu. Predsednik Društva bio je arhiepiskop kanterberijski, u društvo su bili uključeni, pored više sveštenih lica, lord Chancellor, lord Halifadž, predsedavajući gospodin Herbert Warren i druge značajne ličnosti. Canon Carnegie, koji je bio predsednik Izvršnog odbora društva, u svojoj propovedi u anglikanskoj crkvi Sv. Margareta (20. oktobra 1917), iskoristio je priliku da objasni prisutnim vernicima ciljeve društva.

U svojoj propovedi, između ostalog, istakao je sledeće: "Mi smo obećali nama samima da ponovo uspostavimo, obnovimo srpsku rasu i srpski nacionalni život, i da joj damo pravu šansu da drži svoju nacionalnu sudbinu u svojim rukama. Mi smo ovo prihvatili kao jedan od bitnih ciljeva.

Pomoć koju možemo poslati na ovaj način biće od omale koristi ukoliko u vođenju tih poslova ne bude izabran pametan, uravnotežen i dalekovid čovek, vođa. Na tom duhovnom elementu ultimativno zavisi i stabilnost i progres jedne nacije. Ovde Srpska crkva može učiniti neprocenjivu pomoć. Nacionalna crkva je ta koja usmerava izražavanje nacionalne duhovne težnje i nacionalne ideale... Nijedan drugi organ ili institucija, ne može to učiniti sa istim autoritetom kao što to može učiniti Crkva".

O stanju u okupiranoj Srbiji englesku javnost, naročito hijerarhiju Anglikanske crkve, informisao je Nikolaj Velimirović svojim pismima i člancima objavljivanim u engleskoj štampi, na pr. obimni novinski članak "Srbija u okovima" (Serbia in chains), objavljen u "The New Witness" 6. aprila 1916. godine.

Jugoslovensko ujedinjenje, koje je nastalo kao posledica ratnog raspleta, imalo je u sebi elemente buržoasko-demokratske revolucije. Kapitulacija Austro-Ugarske označavala je ne samo krah državnog mehanizma, već i feudalne ideologije sveštenstva i plemstva, pred građanskim liberalizmom "zapadnih demokratija". Pobeda Francuske i saveznika omogućila je da jugoslovenski liberali zauzmu istaknute pozicije u državnom vrhu Kraljevstva SHS. Centrale evropskog građanskog liberalizma - Francuska i Engleska - usađivaće ideje demokratizma na tlu nekadašnjeg cezaropapističkog habzburškog carstva.

Takvi "temeljni demokratski principi" služili su pobednicima da po svojoj slobodnoj volji raskomadaju poražena carstva, i da, pri tom, imaju potpuni legitimitet. Stvaraoci tadašnjeg novog svetskog poretka Srbima su namenili ulogu sprovodnika njihove zamisli rušenja habzburškog austro-ugarskog carstva, i glavnog austrijskog carstva, koje su ujedinjenjem ušle u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.

Odbačen je najradikalniji liberalni model odnosa između države i crkve po kome su država i crkva u potpunosti odvojene, a crkva svedena na položaj privatnog udruženja. Zbog javnopravnog položaja crkava i verskih zajednica u kraljevini SHS, jugoslovenska država je bila u obavezi da, preko svojih resora, vodi nadzor i kontrolu nad organizacijom i radom crkava i verskih zajednica i materijalno ih potpomaže.

Dočekala Kraljevinu SHS oduševljeno
Iz tih razloga država je u julu 1919. obrazovala Ministarstvo vera. Ono je bilo organ centralne državne uprave koje je u granicama postojećih propisa vršilo vrhovnu nadzornu i najvišu upravnu vlast u svim versko-političkim poslovima, ukoliko su spadali u delokrug državne delatnosti". Ministar vera je bio spojni i kontrolni organ koji je garantovao doslednu primenu osnovnog liberalnog načela ravnopravnosti sviju zakonom priznatih veroispovesti u Kraljevstvu jednoličnom upravom i jednakim primenjivanjem postojećih propisa.

Javnopravni položaj u Kraljevini su imale crkve i verske organizacije koje je država priznala zakonskim putem. Priznanje su dobile velike crkve ali i male crkve i verske zajednice koje su imale jak ideološki i verski uticaj (Srpska pravoslavna crkva, Rimokatolička crkva, Islamska verska zajednica, protestantske (obuhvatajući i Anglikansku crkvu), starokatoličke crkve i Mojsijeva (jevrejska) crkva).

Verska trpljivost
Legitimni klerikalizam Srpske pravoslavne crkve u Kraljevini Jugoslaviji (dinastičnost i bliskost sa crkvama zapadnih demokratskih država)

Prema prvoj jugoslovenskoj državi, iako je ona bila liberalno-građanska i laicistička, Srpska pravoslavna crkva je ispoljavala potpunu lojalnost i državljansku odanost. Stvaranje Kraljevstva SHS Srpska pravoslavna crkva je dočekala sa simpatijama i državotvornom naklonošću. U ujedinjenju svih srpskih zemalja u okviru Jugoslavije, SPC je videla mogućnost da se srpski narod okupi u jedinstvenoj državi, a svi delovi razbijenih i razdeljenih pravoslavnih eparhija objedine u jedinstvenoj duhovnoj i administrativnoj pravoslavnoj jedinici.

Posle sprovedenog jugoslovenskog ujedinjenja, 1920. je došlo i do sjedinjavanja svih pravoslavnih mitropolija i eparhija na prostoru Kraljevstva SHS. U jedinstvenu SPC ušle su beogradska, karlovačka i crnogorsko primorska mitropolija i brojne eparhije. Ujedinjenje srpskih pravoslavnih mitropolija i eparhija provedeno je na demokratskoj osnovi ravnopravnosti i jednakosti.

Stalo se na gledište "da su sve naše oblasne crkve ravne po istorijskoj slavi i po usluzi koju su činile narodu u stolećima robovanka, te prema tome ravne po istorijskoj slavi i po usluzi koju su činile narodu u stolećima robovanja, te prema tome ravne po pravu i časti. SPC je izbegla da se ujedinjenje izvrši u obliku potčinjavanja jedne episkopije drugoj već u obliku "slivanja" pokrajinskih crkava u jednu višu i potpunu celinu.

Crkveno-politički liberalizam SPC usmerio je njenu aktivnost ka bliskoj saradnji sa protestantskim i starokatoličkim crkvama demokratskih država. Ona je posebno simpatisala samostalnu Anglikansku crkvu, pa se čak radilo na tome da dođe i do dogmatskog i liturgijskog jedinstva dve crkve. Pozdravljala je tendencije nacionalizovanja Rimokatoličke crkve u Francuskoj i jačanje "galikanizma", podupirala stvaranje starokatoličkih narodnih crkava u Jugoslaviji i Evropi.

Sve te crkve, koje su podržavale postojeći "frankofilski" građanski evropski poredak, solidarno su se udružile zbog netrpeljivosti prema Vatikanu, koja je proizilazila iz izraženog vatikanskog revizionizma, agresivnog klerikalizma i prozelitskog delovanja među pravoslavnim, muslimanskim, protestantskim i jevrejskim stanovništvom Kraljevine Jugoslavije.) "Otpadnici" od Vatikana i Rimokatoličke crkve, Starokatolici, pristupili su, zajedno sa Srpskom pravoslavnom crkvom, taboru državotvornih jugoslovenskih unitarista. Jugoslovenska država je podržavala širenje Starokatolika i osnivanje novih "narodnih crkava".

Anglikanska crkva je, posle Prvog svetskog rata, zapravo preduzela inicijativu da, kao produžena ruka britanske države, okupi sve pravoslavne crkve oko Carigradske Vaseljenske patrijaršije i da stvori novog "orijentalnog Papu", koji je trebalo, obnovljenom snagom da poremeti svemoć rimskog Pape. Anglikanski Kenterberijski arhiepiskop je "daleko preko granice Engleske papa anglosaksonskog protestantizma i, prema tome, jedan od glavnih izvora engleskog svetskog uticaja.

Veliki uticaj
Engleski visoki duhovnici nisu bili ograničeni samo na vršenje svog duhovnog poziva, već im je bilo priznato i pravo da autoritativno utiču na moralna, etička i socijalna pitanja i da o njima daju svoje mišljenje. Bili su poznati angažmani Anglik crkve u politici Društva naroda. U samoj Engleskoj njihov uticaj je bio veliki jer su visoki anglikanski velikodostojnici bili članovi Gornjeg doma.

Zamisao potekla od samih anglikanaca
Predsednik Komiteta za ujedinjenje srpske i anglikanske crkve Charles Gore izjavljivao je da "veruje da može postati prvi član pravoslavne crkve ne menjajući svoje verovanje". Voja Janić, profesor bogoslovije i ministar vera u vladama Kraljevine SHS, često je tvrdio da se učenje "Visoke crkvene partije" (The high church parti) potpuno poklapa sa učenjem pravoslavne crkve, pa se iz tih razloga dozvoljava između njih "comuniatio in sacris". Srpski patrijarh Dimitrije dozvoljavao je anglikanskim i američkim episkopima da služe anglikansku (protestantsku) liturgiju u kapeli patrijaršije u Beogradu.

Liči na ateizam
Zamisao o spajanju srpske i anglikanske crkve potekla je od strane samih anglikanaca. Takva fuzija potpuno je odgovarala srpskom nacionalnom shvatanju hrišćanstva, koje je uglavnom prelazilo preko formalno-dogmatskih razlika. Tradicionalisti srpskog pravoslavlja, pripadnici bogomoljačkog pokreta (Hrišćanska narodna zajednica), bila su zabrinuti takvim kretanjima u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Predsednik Narodne hrišćanske zajednice Dragoljub Milivojević ocenjuje da srpsko pravoslavlje liči pomalo na ateizam, bezbožništvo i racionalizam jer se duh pravoslavni izgubio, utrnuo: "Naše pravoslavlje danas je telo iz koga duša sve više iščezava slično bolesniku na samrti". Po mišljenju pripadnika "pravovernog" Bogomoljačkog pokreta, Srpska pravoslavna crkva, preko svog sveštenstva, "neprestano zbacuje breme Hristovo nebesko pa uzima antihristovo zemaljsko".

Prota Dušan Milanović je ocenjivao da se prvi religiozni život nikada nije u srpskom narodu sistematski negovao. On je zabrinut nad "otupjelošću skoro celokupnog srpskog društva, religioznim indiferentizmom (liberalizmom) velikog dela inteligencije, nad religioznom pasivnošću i uspravnošću seljačkih masa i dezorijentacijom zvanične crkve". Religiozni život kod Srba Milanović označava kao "tvrdu veru" u pravoslavlje koja je, međutim, u običnim dnevnim manifestacijama crkvenog i narodnog života nevidljiva.

Posebnu bliskost sa anglikancima negovao je episkop dalmatinski Irinej Đorđević. takvu bliskost prouzrokovalo je njegovo bavljenje u Engleskoj u vreme Prvog svetskog rata. U razdoblju Kraljevine Jugoslavije, episkop dalmatinski je bio predsednik Udruženja prijatelja Britanije i Amerike. U Šibeniku, u kom je bilo sedište dalmatinskog vladike, Irinej je imao često kontakte sa engleskim zvaničnicima. Tu je sačekivao predstavnike engleske flote koja je četo bila ukotvljena (usidrena) u šibenskoj luci.

Irinejevo liberalno-demokratsko opredeljenje za zemlje tzv. "zapadne demokratije" dodatno se potvrdilo 6. decembra 1933. godine kada je u svom domu priredio osnivačku skupštinu francuskog udruženja u Šibeniku. O tome u pismu upućenom Jovanu Jovanoviću - Pižonu kaže sledeće: Sinoć sam imao osnivačku skupštinu u svome domu radi osnivanja francuskog našeg Udruženja u Šibeniku. Iako j vreme bilo izvanredno rđavo, odziv je bio odličan. Filijala našeg udruženja je osnovana na tom sastanku. Skupština je izabrala upravni odbor i predsednika. Za predsednika je izabran Miloš Šupuk, ovdašnji industrijalac i sopstvenik električne centrale, inače kulturan i ispravan čovek. Ostale članove će izabrati sam upravni odbor. Preuzeo sam korake da ove zime osnujemo filijalu u Splitu, eventualno i u Dubrovniku".

Vladika Irinej
Od sredine tridesetih godina vladika Irinej dalmatinski je vršio administriranje pravoslavne eparhije anglikansko-kanadske. Zbog takve funkcije vladika Irinej je morao imati bliske i srdačne odnose sa Aglikanskom crkvom. Od svih funkcija duhovne prirode Irineja će, međutim, udaljiti političke neprilike koje su se dešavale u Primorskoj banovini .

Naime, separatizam hrvatstva će svom silinom izbiti 1935/36. godine u formi organizovanog "Hrvatskog pokreta" ("Hrvatsko proljeće" 1935). Od te godine Irinej će doživljavati brojne neprijatnosti zbog svoje borbe za očuvanje Kraljevine Jugoslavije i srpstva u Dalmaciji. Zato će predlagati da ga oslobode funkcije predsednika Udruženja prijatelja Britanije i Amerike. Godine 1938. napustiće i administriranje eparhije Anglikansko-kanadske, a nudio je i ostavku na mesto vladike dalmatinskog. O tome vladika Irinej piše sledeće prijatelju Jovanu Jovanoviću - Pižonu.

Najznačajnije pitanje bilo je anglikansko rukopoloženje
Anglikanska crkva pokušavala je više puta, od kraja XIX i tokom prve polovine XX veka, da preuzme vodeću ulogu u razjedinjenom hrišćanskom svijetu kako bi opet "svi jedno bili". Obraćali su se protestantskim, pravoslavnim crkvama, starokatoličkoj crkvi, s ciljem potpunog sjedinjavanja.

Poslije Prvog svetskog rata Anglikanska crkva se obraćala Carigradskoj patrijaršiji po pitanju sjedinjenja, ali i pitanju anglikanskog rukopoloženja. Carigradska patrijaršija je 22. jula 1922. donela rešenje da priznaje anglikansko rukopoloženje i apostolsko prejemstvo njenog episkopata. Istovetno su postupile i jerusalimska patrijaršija i kiparska arhiepiskopija. Tim povodom obratio se vaseljenski carigradski patrijarh svim autokefalnim pravoslavnim crkvama, 22. avgusta 1922. tražeći mišljenje po navedenim pitanjima. U isto vreme obavestio je pravoslavne crkve o rešenjima svog Sinoda: 1. da je hirotonoja (posvećenje episkopa) anglikanca Matije Parkera, od strane četiri episkopa "događaj istorijom zasvedočen"; 2. da postoje neophodni elementi za episkopsku hirotoniju; da pravoslavni episkopi bogoslovi nisu izražavali sumnju u to; 4. da praksa crkve pokazuje d pravoslavna crkva nikada nije podvrgla sumnji autentičnost anglikanskog rukopoloženja ili da je izjavljivano da bi ga trebalo obnavljati u slučaju prisajedinjavanja; da su patrijarsi i arhijereji pravoslavni, u pismima anglikanskim episkopima, upotrebljavali reči i izraze koji su uobičajeni samo za pravoslavne arhijereje ("Ljubljenom bratu u Hristu", "Visoko preosvećenom" itd).

Sveti arhijerejski Sinod pravoslavne crkve, pod brojem 1297. od 31. avgusta 1922. uputio je ovo pitanje na hitnu ocenu i predlog arhimandritu dr Vikentiju Vujiću, koji je potom podneo referat sv. Sinodu 17. novembra 1922. s predlogom "da se ceo kompleks pitanja dogmatskog, moralnog i disciplinarnog karaktera, kao i pitanje same hirotonije, može rešiti samo na zajedničkom sastanku zakonitih zastupnika obeju crkava (pravoslavne i anglikanske, sakupljenih ili na Vaseljenskom saboru ili na zajedničkom zasedanju naročitih crkvenih komiteta. Potom je sv. Sinod ceo predmet izneo pred Sv. arhijerejski Sabor (10.úH 1923.), a Sabor je odlučio da se pribavi stručno bogoslovensko mišljenje od Bogoslovenskog fakulteta.

Pravoslavni bogoslovski fakultet se sv. Sinodu podneo 18. juna 1923. referat prof. A. Dobroklonskog i N. Glubokoskog po pitanju autentičnosti anglikanske hirotonije, koje je potom fakultetski savet usvojio. Osnovne misli referata, kako ih navodi prof. Dušan Glumac, svode se na sledeće: 1. Za sjedinjenje anglikanske crkve kao celine sa katoličanskom pravoslavnom: prva (tj. anglikanska je dužna da primi sve ustanovljene dogmate druge crkve, pošto prethodno putem svog unutarnjeg savetovanja dođe do opšte saglasnosti na ovo. Akt takvog sjedinjenja treba da usledi sa saglasnošću svih autokefalnih pravoslavnih crkava; 2. Ako se ne postigne saglasnost cele Anglikanske crkve, onda je moguće, pod istim uslovima, delimično sjedinjenje zasebnih njenih grupa koje su se saglasile na ovo; 3. Želeti bi bilo da se radi oprezno i da se ne žuri sa aktom sjedinjenja; 4. Treba ustanoviti "kakvom inovernom redu pripada ta Crkva; 5. Delimično ovo je neophodno za priznavanje važnosti anglikanskog rukopoloženja. Kako izgleda, može se priznati da se u Anglikanskoj crkvi sačuvalo "apostolsko prejmstvo (apostolica successio), rukopoloženja... Potrebno je da Anglikanska crkva iznese jasno i oređeno gledište u ovom smislu na rukopoloženje, koje se vrši u njoj; Pored svega ovoga potrebno je konstatovati da u pravoslavnim crkvenim krugovima, i u specijalno naučno-kritičkim istraživanjima preovlađuje misao da se anglikanska rukopoloženja mogu priznati da imaju snagu tajanstvene radnje.

Prema ovom referatu Sv. arhijerejski Sinod je rešio 10. septembra 1923. da referat za Sv. arhijerejski Sabor napiše episkop bitoljski gospodin Josif. Dalje je bilo predloženo da se to pitanje reši na Vaseljenskom Saboru u Carigradu. Uglavnom se otezalo sa rešavanjem pitanja hirotonije i drugih doktrinarnih razlika između pravoslavnih crkava i Anglikanske. Po ovom pitanju ništa nije rađeno do 1930. godine, kada je arhiepiskop kenterberijski uputio, 24. februara 1930, poziv carigradskom patrijarhu Fotiju da dođe na Lambetsku konferenciju (konferencija celog anglikanskog episkopa koja se održavala svakih 10 godina u Lambetskoj palati arhiepiskopa kenterberijskog), sa molbom da patrijarh pozove i sve autokefalne pravoslavne crkve da upute po jednog delegata na tu konferenciju. SPC je zastupao episkop bački Irinej. Nakon završene Lambetske konferencije episkop Irinej je podneo izveštaj o toku konferencije. Prema tom izveštaju, na čelu pravoslavnih delegata u Londonu bio je NJ. sv. patrijarh Aleksandrijski Meletije. Sve pravoslavne crkve, sem moskovske patrijaršije koja nije učestvovala, imale su po jednog mitropolita ili episkopa kao delegata. Na sastancima pravoslavnih arhijereja i delegata anglikanskih episkopa pretresana su pitanja o sv. euharistiji i hirotoniji (posvećenju episkopa), kao i o ostalim svetim tajnama, crkvenim autoritetima i disciplini, o Sv. pismu i Sv. predanju, interkomuniji, pa je rešeno da se obrazuje "Zajednička doktrinarna komisija" od pravoslavaca i anglikanaca, koja će detaljno pretresati sva pitanja i doneti zajedničke predloge i rešenja. Po povratku sa Lambetske konferencije patrijarh aleksandrijski, sa svojim sv. Sinodom, doneo je 2. Hú 1930 rešenje da se priznaje valjanost anglikanske hirotonije, i da se o tome obavesti carigradska Patrijaršija i ostale autokefalne crkve.

Na navedenim stavovima i zaključcima se ostalo. Do ključnog cilja - sjedinjenja pravoslavnih crkava sa Anglikanskom nikada nije došlo. Međutim, delovala su društva i organizacije pravoslavnih crkava i Anglikanske crkve koja su radila na "bratskom povezivanju". Tako je na pr. 1926. osnovano Društvo prepodobnog Sergija Radonješkog i sv. mučenika Albanija, inicijativom emigrantskog ruskog i britanskog studentskog pokreta. Društvo se sastojalo od anglikanaca i pravoslavnih koji su radili na zbliženju ovih dveju crkava. Svake godine društvo, koje je imalo oko 500 članova, sazivalo je zajednički sabor. Pravoslavni i anglikanci provodili su nedelju u zajedničkoj molitvi i na tim molitvenim skupovima raspravljali pitanja iz crkvenog života. Društvo je imalo svoj časopis "Sabornost", priređivalo predavanja po celoj Engleskoj. Organizovalo je posete pravoslavnih Englezima i Engleza pravoslavnima. Jedni u drugima su gledali svoju braću, bez obzira na veroispovest, ne gledajući na razliku u obredima verovali su u jednu svetu, sabornu i apostolsku crkvu.

Pitanje valjanosti anglikanske herotonije bilo je aktuelno do kraja međuratnog razdoblja. U časopisu "Christian east" (1936) kanonik Duglas piše da su se po pitanju valjanosti anglikanske hirotonije izjasnile u korist valjanosti carigradska, aleksandrijska, jerusalimska i rumunska. Mišljenje antiohijske, srpske, grčke, bugarske i poljske nije bilo poznato, dok "velika ruska crkva" nije mogla slobodno izjaviti svoje mišljenje.

SPC je zastupao episkop bački Irinej. Nakon završene Lambetske konferencije episkop Irinej je podneo izveštaj o toku konferencije. Prema tom izveštaju, na čelu pravoslavnih delegata u Londonu bio je Nj. sv. patrijarh Aleksandrijski Meletije. Sve pravoslavne crkve, sem moskovske patrijaršije koja nije učestvovala, imale su po jednog mitropolita ili episkopa kao delegata.

Na sastancima pravoslavnih arhijereja i delegata anglikanskih episkopa pretresana su pitanja o sv. euharistiji i hirotoniji (posvećenju episkopa), kao i o ostalim svetim tajnama, crkvenim autoritetima i disciplini, o Sv. pismu i Sv. predanju, interkomuniji, pa je rešeno da se obrazuje "Zajednička doktrinarna komisija" od pravoslavaca i anglikanaca, koja će detaljno pretresati sva pitanja i doneti zajedničke predloge i rešenja. Po povratku sa Lambetske konferencije patrijarh aleksandrijski, sa svojim sv. Sinodom, doneo je 2. XI 1930 rešenje da se priznaje valjanost anglikanske hirotonije, i da se o tome obavesti carigradska Patrijaršija i ostale autokefalne crkve.

Društvo se sastojalo od anglikanaca i pravoslavnih koji su radili na zbliženju ovih dveju crkava. Svake godine društvo, koje je imalo oko 500 članova, sazivalo je zajednički sabor. Pravoslavni i anglikanci provodili su nedelju u zajedničkoj molitvi i na tim molitvenim skupovima raspravljali pitanja iz crkvenog života. Društvo je imalo svoj časopis "Sabornost", priređivalo predavanja po celoj Engleskoj. Organizovalo je posete pravoslavnih Englezima i Engleza pravoslavnima. Jedni u drugima su gledali svoju braću, bez obzira na veroispovest, ne gledajući na razliku u obredima verovali su u jednu svetu, sabornu i apostolsku crkvu.

U razdoblju do 1935. SPC je državotvorna verska organizacija, podržava postojeći frankofilski državni kurs i jugoslovensku nacionalnu ideologiju kralja Aleksandra. SPC je politički ispoljavala "klerikalni legitimizam", veličajući postojeći jugoslovenski poredak, zasnovan na ideologiji građanskog liberalizma i jugoslovenskog nacionalizma. Pravoslavni crkveni poglavari, pogotovo patrijarh Varnava, bili su na poziciji ideologije jugoslovenskog nacionalizma i šestojanuarskog državotvorstva, što je nalagalo potrebu političke saradnje SPC sa Jugoslovenskom nacionalnom strankom i jugoslovenskim nacionalnim organizacijama (Sokolima, Skautima, Narodnom odbranom, Četnicima itd.).

Patrijarh Varnava, kao jedan od bliskih saradnika kralja Aleksandra kod sprovođenja ideologije jugoslovenskog nacionalizma, kao važan državni čin često je isticao potrebu "sprovođenja potpunog jedinstva jednokrvne braće". On je propovedao jugoslovenstvo kao "nacionalno verovanje svih Srba, Hrvata i Slovenaca". Varnavino nacionalno jugoslovensko državotvorstvo dopunjeno je i njegovim liberalnim sve srpskim opredeljenjem jer je često isticao slogan "brat je mio koje vere bio".

Izraženo jugoslovenstvo u redovima SPC, njena direktna podrška šestojanuarskim integralcima i nosiocima ideologije građanskog liberalizma (Jugoslovenska nacionalna stranka, Sokoli, Narodna odbrana, četnici, Jadranska straža itd.), dovešće do direktnog sukoba sa snagama koje su stvarale novi ideološki državni poredak. U cilju odbacivanja ideologije jugoslovenskog nacionalizma, vlada Milana Stojadinovića nametala je klerikalna katolička i islamska rešenja kao primarna u političkom životu "namesničkog" razdoblja.

Predlog konkordata omogućavao je Rimokatoličkoj državi da zakorači u državne nadležnosti kojih se nijedna građanska država ne bi odrekla. Jugoslavija je trebalo da postane "tera misionis" za rimokatolike prozelite. Vezivanje Jugoslavije sa Vatikanom, preko konkordata, značilo je definitivan raskid za zapadnoevropskim demokratizmom i laicizmom V. Britanije i Francuske i savezništvo sa italijanskim fašizmom. Srpska pravoslavna crkva, kao nacionalna crkva, osećala se teško pogođena pravima i povlasticama koje su date hijerarhiji jedne internacionalne crkve.

Patrijarh Varnava je upozoravao M. Stojadinovića da se "konkordatom ugrožavaju načela državnog suvereniteta, jer se iznad državne volje stavlja volja Rimske Kurije, koja je konkordatom mogla čitav niz pravnih pitanja u državi rešavati propisima kanonskog prava Rimokatoličke crkve". Jugoslavija je, prema mišljenju zvanične SPC, trebalo da se pretvori u podređen organ Rimske crkve, jezuitsko-fašističku koloniju, uz pomoć "bankarsko-klerikalnog" režima M. Stojadinovića.

Približavanje namesničkog režima kneza Pavla Italiji, Nemačkoj, ali i Vatikanu, kod vodstva Srpske crkve će izazvati izražena nezadovoljstva i jaka opoziciona raspoloženja prema vladajućoj eliti. Zbog sve izraženijeg favorizovanja Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji, krajem jula 1937. dolazi do teških sukoba i incidenata u Beogradu između vođstva SPC i srpskog naroda, s jedne strane, i žandarmerije ministra Antona Korošeca, koji je inače bio vođa slovenačkih kleriklaca.

U Beogradu žandari nasrću na povorku sveštenstva i naroda i tom prilikom dolazi do krvavih obračuna ("Krvava litija"). Narodne demonstracije se odvijaju širom Srbije, u Crnoj Gori, Bosni i srpskoj Krajini. Mnogi demonstranti su kažnjavani i proganjani sve do februara 1938, kad asu državne vlasti izvršile aboliciju optuženih.

Zbog jakih duhovnih, liturgijskih i prijateljskih veza između Anglikanske i Srpske pravoslavne crkve, britanska vlada je moral uticati na zvaničan stav Srpske pravoslavne crkve i patrijarha Gavrila Dožića da istupi na strani "demokratizma" i "slobodnog sveta". Patrijarh srpski Dožić odbio je da učestvuje u "paktovskim" akcijama namesnika kneza Pavla i vlade Dragiše Cvetkovića i priključio se prozapadno orijentisanim demokratskim snagama...

Srpska pravoslavna crkva bila je izuzetno aktivna u martovskim događajima 1941. kad je istupila na strani branioca poretka "zapadnoevropskog demokratizma" a protiv nosilaca antiliberalnog totalitarnog korporativizma oličenog u nacizmu i fašizmu...

Posle sednice Svetog arhijerejskog sinoda, održane 20. marta 1941, Maršalat Dvora je, u ime kneza Pavla, pozvao u Beli dvor patrijaraha Gavrila koji je tom prilikom saopštio knezu Pavlu da "tradicija, ponos i glas koji uživamo u svetu, zatim obaveze prema žrtvama koje su date za jugoslovensku državu, imperativno nalaže da se ne priključimo Tripartitnom paktu. Patrijarh je upozorio kneza Pavla da u narodu vlada rodoljubivo raspoloženje imao bi na javno mnjenje poražavajući utisak, bio bi bomba koja bi mogla izazvati eksploziju unutar zemlje".

Tri dana docnije, 23. marta 1941, patrijarh Gavrilo ponovo je bio u Belom dvoru, gde je razgovarao sa knezom namesnikom Pavlom u prisustvu kneginje Olge, kralja Petra úú, Miroslava Spalajkovića i kneževih sinova.

Kneginja je bila za angažovanje sveštenstva kako bi se narodu pravilno objasnila situacija. M. Spalajković je istupao kao "vatreni branilac pravca kojim je kraljevska Vlada pošla", tj. bio je za potpisivanje pakta sa zemljama "osovine".

Prema patrijarhu Gavrilu," Vlada je inaugurisala rđavu taktiku i nije za zauzeto držanje pripremila javno mnjenje u narodu". Uoči 27. marta kraljevski namesnik Radenko Stanković je protestvovao zbog stava patrijarha Gavrila i uputio pretnje na adresu poglavara Srpske pravoslavne crkve.

Episkop žički Nikolaj Velemirović, među prvim je ustao protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. U aktu pov. br. 1335 od 25. marta 1941. komanda žandarmerije u Beogradu izveštava Ministarstvo vojske i mornarice da ih je komanda moravskog žandarmerijskog puka obavestila da je došlo do nedozvoljenih manifestacija u Kraljevu: "Danas (25. marta) u Kraljevu došlo je oko 100 manifestanata pred konak episkopa Nikolaja koji je održao kratak govor.

Ta grupa nastavila je sa manifestacijama i narasla do 3.000 (ljudi). Ponovo se vratila pred konak pa je ponovo episkop Nikolaj održao govor i kazao da (ono) što je primilo 16 ljudi ne prima 16 miliona, i pitao narod da li ga ovlašćuje da to njihovo raspoloženje kaže merodavnim u Beogradu. Posle ovoga manifestanti su se mirno razišli"). Dakle, komunistički stereotip o episkopu Nikolaju Velimiroviću kao saradnik okupatora i konzervativnoj snazi je u potpunosti apsurdan.

Samoupravna istoriografija ključeva, kada se izjednačavaju Stepinac i episkop Nikolaj, kao i ustaše (korporativci) i četnici (oružane snage ideološki vezane za zapadne demokratije), nikako ne može da opstane.

Sveti arhijerejski sabor SPC sastao se 27. marta 1941. na vanredno zasedanje u patrijaršijskom dvoru. Pozdravljajući prisutne članove dobrodošlicom, Gavrilo Dožić je rekao, između ostalog, sledeće: "Kada nam je saopšteno da je sklapanje pakta neminovno, mi smo postali svesni da ovde nije u pitanju samo država, niti su u pitanju, ne samo čast i tradicija pređašnjih generacija, već i generacija koje će posle doći. I ja lično i Sveti arhijerejski sinod izjavili smo dane možemo ostati posle doći. I jal lično i Sveti arhijerejski sinod izjavili smo da ne možemo ostati indiferentni...

Smatrali smo da je ono bilo pogrešno što je vlada učinila i da vređa čast, slavu i tradiciju našeg naroda, i to onda kad je narod bio gotov da ide do kraja. Neka je slava Bogu, zahvaljujući tome da je prošle noći (izvršen puč) i situacija je mnogo jasnija... Noćašnji akt spasao je čast našeg naroda i države, pa zbog toga i mi možemo samo blagosloviti ovo delo...".

2) Sveti arhijerejski sabor "sa zadovoljstvom" je primio i odobrio stanovište Sv. arh. sinoda iz razloga što je "naš celokupni narod i mišljenjem i raspoloženjem protivan jednoj takvoj orijentaciji naše državne politike, jer stoji u protivnosti sa narodnim, religioznim i etničkim shvatanjima, tradicijama, idealima, nacionalnim ponosom i slavom, kao i (u) očiglednoj opreci sa svim zavetima mislima, vekovnim amanetima, odnosima, stremljenjima našeg naroda i njegove slavne prošlosti, pa bi neminovno bili u opreci sa svima odnosima i stremljenjima njegovim u budućnosti, što se najbolje dokazuje iskustvom i istorijom našeg naroda...)
Patrijarh Gavrilo je, u saglasnosti sa Sv. arhijerejskim saborom, održao 27. marta u 16 sati "patriotski" govor preko radija.)

Sa sednice Sv. arh. sabora patrijarh srpski uputio je, u ime Sv. arh. sabora i u svoje ime, pozdravni telegram kralju Petru II. Dana 28. marta 1941. pre podne, kralj Petar je položio zakletvu na Ustav Kraljevine Jugoslavije. Povodom stupanja na presto kralja Petra úú održano je blagodarenje u svim bogomoljama.

Srpska pravoslavna crkva, dakle, sa simpatijama prati zavereničke pripreme te, ne samo što odobrava prevrat od 27. marta, već je glavni akter beogradskog čina. U beogradskom puču, uz mlado kralja Petra II, prva ličnost uličnih manifestanata je patrijarh Gavrilo Dožić koji doživljava burne aklamacije naroda pred Sabornom crkvom 27.marta 1941. Uz jugoslovenske i crkvene zastave narod je nosio transparente i fotografije kralja Petra II i patrijarha Gavrila.

U vreme komunističkog ateizma u socijalističkoj Jugoslaviji Srpska pravoslavna crkva je održavala neprekinute prisne odnose sa Anglikanskom crkvom preko Svetskog saveza crkava u kom su učlanjene protestantske, starokatoličke i pravoslavne crkve. Dakle, sačuvano je staro savezništvo nacionalnih crkava, "otpadnica od Vatikana", zasnovanih na ideologiji crkveno-političkog liberalizma i protivljenja verskoj dominaciji Vatikana i Rimokatoličke crkve u celokupnom hrišćanstvu.

Međutim, posle nekoliko dana Nikola Pašić, u donekle paničnom nastupu, nalaže Milenku Vesniću da "pohita" sa potpisivanjem konkordata "jer ima izvesnih znakova da se Austrija sprema činiti nove smetnje".

Konkordat između Vatikana i Kraljevine Srbije potpisan je nekoliko dana pred Sarajevski atentat, uprkos mnogih protivljenja i nagovaranja austrougarske vlade da se to čini. Kako ističe istoričar Dragoljub Živojinović, to je bio veliki uspeh za Srbiju "pošto je njena vlada jasno stavila do znanja u svetu da je to pitanje bilo od izuzetnog značaja za srpstvo i jugoslovenstvo". Vatikan je, ipak ,odbio da ratifikuje Konkordat pravdajući tu svoju odluku ratnim prilikama u Srbiji.

Mora se istaći da je Kraljevina Srbija sklopila Konkordat zbog toga da se otrese nesnosnog austrijskog protektorata nad rimokatolicima u njezinom proširenom državnom području. S druge strane, "pijemont južnih Slovena" - Srbija, takvim činom trebalo je da dokaže "neoslobođenoj braći" rimokatoličke vere svoju liberalnu versku toleranciju po pravoslavnom principu "brat je mio koje vere bio". Austro-Ugarska je, pod vidom zaštite slobode stanovništva katoličke veroispovesti, ostvarivala zapravo svoje političke ciljeve prodora na istok i proširenja granica austrijskog uticaja.

Konkordatom između Kraljevine Srbije i Vatikana predviđeno je osnivanje beogradske i sufraganske skopske dijeceze (čl.2) u kojoj su uglavnom živeli rimokatolici Albanci (Šiptari). Arhiepiskop beogradski i episkop skopski, u čiju su duhovnu upravu spadali svi rimokatolici Kraljevine Srbije, u crkvenim poslovima zavisili su neposredno i isključivo od Sv. stolice (čl.3). Arhiepiskop beogradski i episkop skopski primali su iz državne blagajne, prvi 12.000 dinara sistematske plate i 4.000 dinara dodatka, a drugi 10.000 dinara plate sa pravom na penziju u iznosu ne manjem od državnih činovnika (čl. 5).

Pre stupanja na dužnost arhiepiskop beogradski i episkop skopski polagali su, u prisustvu jednog vladinog izaslanika, zakletvu vernosti sledećim rečima: "Zaklinjem se i obećavam pred Bogom i na Sv. Evanđeljima da ću biti poslušan i veran NJ. V. Kralju Srbije i da neću imati nikakva dogovora ni prisustvovati kakvom većanju, niti bodriti, a ni dopuštati da moje područno sveštenstvo učestvuje u bilo kakvom preduzeću koje bi išlo na to da remeti državni javni poredak (čl. 7).

Arhiepiskop beogradski i Episkop Skopski su ustanovljavali parohije u sporazumu sa Kraljevskom vladom. Oni su takođe postavljali parohe. U slučajevima kada to nisu bili srpski državljani, morali su postupati u saglasnosti sa Vladom. Episkopi su prethodno morali potražiti obaveštenja kod nadležnog Ministra ima li dela, ili razloga političke ili građanske prirode koja bi se tome postavljanju protivila (čl. 9).

U članu 11 stajala je odredba o školovanju srpskih mladića za rimokatoličke sveštenike. U tu svrhu, bilo je predviđeno da će se ustanoviti jedan seminar u prestonici, ili u njenoj blizini, koji će sama crkvena vlast urediti i o njemu se starati. Srpska vlada se čak obavezala da će za takvu prozelitsku zamisao sama izdvajati iz državnog budžeta godišnju pomoć. Određeno je da nastavni jezik za necrkvene predmete bude srpski.

Verska tolerancija srpske Vlade ogledala se i u priznanju važnosti verski mešovitog braka, zaključenog pred rimokatoličkim sveštenikom po propisima rimokatoličke crkve (čl. 12). Poznato je da rimokatolička crkva nije priznala zaključenje braka između rimokatolika i pravoslavaca pred pravoslavnim sveštenikom. Bračne sporove između supružnika rimokatoličke vere, kao i supružnika iz mešovitih brakova, zaključenih pred rimokatoličkim sveštenikom, trebalo je, prema konkordatu, da sudi rimokatolički duhovni sud (čl. 13).

Rimokatolički supružnik imao je slobodu i pravo da u mešovitim brakovima, zaključenim pred rimokatoličkim sveštenikom, ugovara da se deca iz takvog braka mogu odgajati u rimokatoličkoj veroispovesti (čl. 14).

Period lažne vatikanske srdačnosti prema Srbiji, koja se ispoljavala u vreme konkordatskih pregovora, završava se sarajevskim atentatom na Franca Ferdinanda. Dramatične događaje u leto 1914, koji su završili agresijom Austrougarske na Srbiju, Vatikan je tretirao kao odbranu katoličanstva od srpskog "pijemontizma". Ratničko raspoloženje, koje je ovladalo rimskom Kurijom, prenelo se i na rimokatoličku hijerarhiju i sve klerikalne stranke u Austrougarskoj monarhiji.

Prema odredbama konkordata, ispovedanje rimokatoličke veroispovesti u Crnoj Gori obavljalo se slobodno. Arcibiskupa barskog i primasa srpskog postavljao je papa, bez većeg upliva državnih vlasti, ali pod uslovom da "njegova ličnost godi crnogorskoj vladi, koja se obavezala da mu mesečno iz državne kase isplaćuje 5.000 franaka godišnje. Pravo upotrebe staroslavenske liturgije, dato 1248. od strane pape Inoćentija, potvrđeno i od papa Benedikta Húń i Pija ńú, potvrđeno je crnogorskim državljanima sa novosklopljenim konkordatom.

Od 1910. godine na Balkanu se pojačava kriza izazvana albanskom pobunom. Protiv Turske su se podigla i albanska plemena uz granicu sa Crnom Gorom, u skadarskoj Malesiji. Kako ističe Novica Rakočević, Crna Gora se od svih balkanskih zemalja najpredanije i najneposrednije zauzela u albanskom pitanju. Ona je podsticala na pobune albanska plemena, pružala im pomoć u naoružanju i municiji, dozvolila svojim građanima iz susednih oblasti da se pridružuju ustanicima, prihvatala na svom tlu albanske izbeglice, i drugo.

Crna Gora je prvenstveno želela da povrati legendarni Skadar - prestonicu srpske zetske kraljevine, na čijim je tradicijama kralj Nikola i zasnivao pravo da Crnu Goru proglasi kraljevinom. Za Crnu Goru je bilo naročito važno da u slučaju ratnih dejstava prema Skadru obezbedi pomoć albanskih rimokatoličkih plemena.