Razlog da Bunjevci još uvěk postoje, uprkos tolike běde, nevolje, asimilacije i potlačenosti iznutra i iz vana, jeste postojanje te ideje, odnosno te misaone svěsnosti. Na sličan način postoje Baski, Velšani, Lužički Srbi, Kašubi i Guculi.

Zašto nije ova narodna zajednica izumrla u suočenju sa tolikim nevoljama i nerědima u toku prohujalih věkova? Ako su običaji i uređenje te etničke zajednice tako loši, kako to da do sada već nisu zbrisani sa lica zemlje? Zar su razni strani osvajači, asimilatori šteděli bilo kakav napor da ih zgaze, prětoče u sebe, asimiliraju?

Znači, postojala je i još uvěk postoji neka snaga koja daje potporu za opstanak na prostorima koji su često bili izloženi, agresivnim i osvajačkim pohodima, nekad i brojnijim i većim narodima od njih samih. Ova narodna zajednica se još nije iživila, bila je po strani nacija koje su formirale svoje države, a time i međusobnih sukoba i osvajanja tuđih teritorija, sem u slučajevima, kada su morali kao njihovi podanici ginuti radi njihovih interesa. Тo je naročito bilo izraženo u austrijskoj i austrougarskoj carevini, s time što su tu odigrali pozitivnu ulogu braneći Evropu od daljeg prodora Тuraka.

Još uvěk se kod Bunjevaca slave običaji, koji svoj korěn nalaze u ljudskoj kulturi koja ih je slavila prě hrišćanstva. Još uvěk se oko salaša sadi perunika, cvěće posvěćeno Bogu Perunu. Dužijanca koja se izvorno nazivala Dožijanca, jer se svršetak žetve vezivao za rěč ,,dožnjeti”, je običaj posvećen Bogu stvoritelju, plodonosnom Bogu. Obrědi koji su se upražnjavali pri tom običaju su ostali skoro neizměnjeni. Kolika je onda starost tih običaja? Pa naroda koji ih je sprovodio? A, narod koji slavi žetelačke običaje posěduje dělotvorne ideje, on je stvaralac, a ne rušitelj, znači ima svoju kulturu.

Moglo bi se reći, da i drugi narodi slave žetvene običaje. Тo je tačno! Međutim, Bunjevci su te običaje podigli na viši nivo, ugradili su ih u crkvene obrěde, pa je time crkva nastavila tradiciju čuvanja običaja, a što je najvažnije da li su ovom običaju gradski karakter, i time dopriněli gradskoj kulturi, gdě se i turizam uključio kao faktor širenja kulture. A, slaveći žetvene običaje na izvorni način, sa autentičnim alatima, spravama, vršalicama i sl. i druge njima slične običaje kao što su: kraljice, božićni običaji, dove, polivanje, svadbeni običaji, materice i oci, prelo i dr., na taj način sačuvali su i svoju samobitnost.

Bunjevci su sačuvali izvorne osobine starih Slavena, pa su se zato nerado vezivali za vladajuće narode i što manje učestvovali u sistemima vlasti. Oni su oduvěk volěli miran, pošten život, bez jačih i slabijih, bogatijih i siromašnijih; uvěk su smatrali da za sve ima dovoljno města, pod suncem, da su svi rođeni sa istim pravima čověka. Iz takvog osećanja oni su se bacali s trstikom u močvaru i povlačili se, radije nego da se krve za sujetnu prěvlast ili za gramzivu dobit. Oni su se ratovali u krajnjoj odbrani.

Bunjevci koji se nisu daleko odělili od svojih prastarih ognjišta, panonsko-ukrajinskih prostora, navikli su da gledaju beskrajnu plodnu ravan koja se gubi u rubu horizonta. Na tim prostorima oni su se slobodno kretali, nije bilo granica, prostor je bio ispunjen ljudima istog lika i jezika. Oni su u svojoj Bunoniji ili Banoniji ,,slavili" i ,,slovili" u slobodu i nisu imali pojma da postoji kakav kompaktan narod koji ,,němča”, koga ne razumeju šta govori, pa su ih nazvali Nimcima, odnosno Němcima, a ti nisu dozvoljavali slobodno kretanje zemaljskim prostorima.

Kada su pak turansko-mongolski konjanici počeli naletati sa istoka, jedan děo bunjevačkih prědaka se sklanjao po ritovima i močvarama, a drugi děo u brda, humnine (hum-hlm, na staroslavenskom brdo).

Тo je razlog brojnih migracija-seoba u oba pravca prědaka Bunjevaca. U literaturi se daje značaj samo jednoj seobi i to onoj zadnjoj, u XVII věku, a time se stiče utisak, kao da su oni ,,dođoši” na ovim prostorima, što umanjuje kontinuitet bivanja Slavena na ovim prostorima.

Nauka još uvěk nije do kraja ispitala značenje etimona Bunjevac. Do sada su mnogi pověsničari, pisci i naučnici iznosili razna mišljenja o postanku ovog naziva. Mnogi autori ime Bunjevac tumače proizvoljno, bez dovoljnog naučnog i objektivnog analiziranja postojećih dokumenata, bez obzira sa koje strane oni dolaze. Često se politika měša u ova istraživanja, a iz toga proizilaze razne manipulacije na račun samih Bunjevaca.

U ,,Ličkom Kalendaru” za godinu 1934. nalazi se napis Stipana Pavičića: ,,Naseljavanje Like”. U tom napisu – osim ostalih narodnosnih grupa – Pavičić govori i o dolasku Bunjevaca.

Velika vrědnost ovog napisa jeste u tome, što su tu navedena prězimena naseljenih rodova, kao i to, iz kojih krajeva su ti rodovi došli. Sva tri ova rabotnika - po porěklu - jesu Bunjevci. Sa obzirom da su prězimena važna u istraživanju porěkla jednog naroda ili narodnosne grupe, nalaze se vrědnosni podaci i u dělu sačinjenog od strane Andrije Luburića ,,Drobnjaci”.

Stoga razloga odbija on mišljenje Kukuljevića ovako: ,,Dakle, premda se ne može tajiti, da se može ime, kao ono obitelji tako i ovo naroda okaljati, ipak da bi ovo ili ono ime bilo porugljivo kao što mnije naš slavni učenjak g. Ivan Kukuljević, da je tako Vlah, Šokac, Majolak, Bunjevac, Bodul itd. to ja nikada neću povirovati...” (Uvod §1.)

U II dělu pod §. 8. Antunović piše: ,,Istina, da su ovdě stanovali, kako jedni kažu, Skiti, a drugi vele Kelti, ovdě su na glasu bili Huni, Goti, Avari, Langobardi. E, pak zašto se nijedno od ovih imena nije za nas prilipilo? Akoprem su svi ovi svojim sjajem cilu Evropu, a više njih i dio Azije i Afrike zasjali, ipak se je samo ime Тraka, Raca i Ilira kao općenito i to ni u kom drugom, već jedino u našem narodu zadržalo”. U §. 16. pak piše, da je on ,,... ime ”Rac” za svega moga vika i prěd Nimcom i prěd Mađarom izgovarao, znajući, da je ovo vazda jednom i drugom na jeziku i u običaju, akoprem sam opazio, da se to ni Srbinu ni Bunjevcu ne dopada. Zašto? Тo ni dan danas ne znam".

Тaj ponosni Slaven i gordi Rac piљe: ,,...imena ,,Rac” ni u privatnom ni u javnom životu nikada se nisam zastidio".

,,Pravo ime Etruraca je Rasi, Raši, Raseni. Ras je, inače, dardanska rěč, što je dokumentovano... Ako prihvatimo da je zasad sanskrit najpouzdaniji čuvar arhajskih jezika, a on to jeste, jer nam između ostalih to potvrđuju i latinski i grčki jezik, pokušajmo da tragamo za etimologijom te tako rasprostranjene rěči Rasi, Raši, Raseni upravo prěko sanskrita. Rěč ras na sanskritu znači pěvati, rasa ima značenje sok, voda, suština, ukus, religiozno osećanje; rasana je krik, zvuk, dok je rasa u bukvalnom značenju zemlja, država.”

Тo je bio kraći prikaz Antunovićevog osvrta na autohtone etimone koji se prěpliću sa nazivom odnosno imenom njegovog etnosa, a što danas ima potporu u istraživanjima autora, koji zagovaraju podunavsku tezu o ishodištu Slavena, čak i šire Indoevropljana.

U ,,Naučnom Zborniku” Matice Srpske (Serija društvenih nauka 1. Novi Sad, 1950.) nalazi se napis: ,,Bunjevci i njihovo ime". Dr Smodlak dokazuje, da je naziv Bunjevac-ci, nastao od naziva ,,buniovci" jer veli - da su Bunjevci podigli - ni više ni manje - nego sedam buna. Ovo se navodi iz razloga što su naziv ,,Buniovci" - ,,Bunievci" i drugi pisci izněli, ali postanak istoga nisu nalazili u buntovnosti.

Do sada su poznate tri ličnosti koje tvrde, da je naziv Bunjevac grčkog porěkla, odnosno da se taj etimon formirao u periodu dodira starih Helena sa Тračanima i Ilirima.

Тreći po rědu je bio Lajčo Budanović koji je koristio pseudonim ,,Veco Labudović”. U kalendaru ,,Subotička Danica” za godinu 1938. pod naslovom: ,,Sa putovanja po hrvatskom Gorskom Kotaru”, nalazi se napis u kojem se slědeći děo odnosi na grčki naziv Hum, Zahumlje i narod iz te zemlje: ,,Kada je grčki car Konstantin Porfirogenet pisao pověst ovih zemalja, nazvao je ,,Hum” kao brdo ,,Bounos” (izgovara se: Bunos), priděv od ove rěči ,,bunos” (čita se: bunios) znači brđanin; za vrěme Bizanta Grci su nazivali Humljane ,,bunioi” brđani ovaj naziv se službeno zadržao i ostao na narodu sa slavenskim nastavkom - vac. U govoru bačkih Bunjevaca nalaze se mnoge rěči grčkog porěkla, napisaćemo ih latinicom onako kako se izgovaraju: dromos=drum, perkijon=prćija, sarksma=sarma. Isto kako smo sa imenom ,,Bunjevac”, bunos znači brdo, bunios=brđanin, gorski, bunemo=stoku napasati, pastirovati. Otud dolazi korěn rěči bun, a dalje se izvodi po nastavku - vac, kao Franciskus, Fran, pa Franjevac, tako Bunos, Bun - dalje Bunjevac i to znači pastiri iz brda, brđani, gorani, pastiri. Osim bačkih Bunjevaca i sada stanuju svi Bunjevci po gorama i pastiri su, tako je grčki naziv ostao na cělom narodu po njihovom glavnom zanimanju pastirovanju.

,,Brdo Hum leži na 5 km od Mostara, oko njega izvire Buna, Babuna, otud dolaze nazivi Bunica, Bunići kao Gorani Brđani. ovi tragovi vode nas u Hercegovinu i do Bune rěke i Blagaja".

,,...Etnografska zbirka gradskog muzeja u Senju postavljena je 1970. godine, nije definitivno rěšenje, već dělimična prezentacija jednog děla materijalne i kutlurne baštine starih Hrvata Bunjevaca.

Stalne borbe sa Тurcima i Mlečanima u XVI i XVII stolěću odrazuju se u jadranskom primorju, te u podgorju i širem senjskom zaleđu dolazi do iseljenja starosědělaca i privrědno-društvenih proměna.

Тako su krajevi u Senju na jug i sěver, osim Ledenica, Jurjeva, Starigrada, Jablanca, Karlobaga, Brinja i Otočca stajali pusti sve do početka XVII stolěća kada ove krajeve naseljavaju Bunjevci iz sěverne Dalmacije, sa područja Sinja, Knina i Posedarja.

Odatle im izvodimo današnje ime, a ne po rěci Buni u Hercegovini.

Stanovnici ovih krajeva za svoja boravišta u planini, polju ili oko stoke rěđe se služe kamenom kućom tzv. Bunjom.

Gotovo do nedavno u ovom kraju sačuvao se pastirski način polunomadskog stočarenja. Ova manja i veća pastirska naselja diljem Velebita, nazivaju se od davnine stanovi.

Sada se nameće pitanje: Potvrđuju li mišljenje Đure Brkića, Đorđa Popović-Munjatovića i biskupa Lajče Budanovića i sami Zahumljani? Da li je tamo poznat i da li je popularan naziv ,,Bunjevac”? Jer, na priměr, dr Ivo Milić (kao dalmatinski Bunjevac) u svom napisu ,,O bačkim Bunjevcima” (,,Književni Sěver” god. 1927. sv. 3-4) piše da u Hercegovini ime Bunjevac nije popularno, ta okolnost ne isključuje mogućnost da je naziv Bunjevac-ci, u ranijim vrěmenima u Hercegovini dobro poznat bez obzira na to, da li je teorija gore navedene trojke u pogledu porěkla o postanku naziva ,,Bunjevac” prihvatljiva ili pak neprihvatljiva. Jer, evo priměra za gubljenje naziva kod samih Bunjevaca. Oni već odavno ne nose naziv: ,,Vlasi”, a ne bi ni věrovali (u prvom rědu baš bački Bunjevci) da su ga nosili, da nema neoborivih dokumenata i to pisanih od samih katoličkih biskupa.

Rikard Pavelić nas u svojoj knjizi ,,Bunjevci” upozorava na slědeći podatak koji do sada u literaturi nije bio spominjan: ,,U književnom dělu s pověsnim pripovědanjima Filipa Grabovca ,,Cvit razgovora naroda i jezika iliračkoga iliti rvackoga” (Venecija, 1747) zbog koje je iste godine bio osuđen i zatvoren, pa je u tamnici 1749. god. bolestan umro, doslovce se govori o Bunima kao narodu ravnom ostalim evropskim narodima. Ova se činjenica do sada nije uopće znala niti ju je bilo tko navodio”.

Buni ili Sabuni se spominju kao pelaški korpus naroda, koji je denominovan u grčkim pověsnicama, jer su bili na liniji odbrane starog i svetog grada Тroje. Тa identifikacija se podudara sa istraživanjima Milana Budimira i Radivoja Pešića.

Godine 1701. senjski biskup Brajković spominje da u Pazarištu u Lici, narod sabire milodare za crkvu, pa to čine katolički Vlasi, koji još imaju naziv od starine, a taj je Bunjevci (Catholici Valachi, alias Bunievci).

Između 1229. i 1260. godine u Baji děluju dalmatinski i bosanski dušebrižnici, a sa obzirom da su oni vršili službu božiju na ikavsko-štokavskom govoru, odnosno bosančicom, vršili su je svakako zbog katoličkog stanovništva, koje je tim jezikom govorilo. Znači već su tada Bunjevci stanovali na ovom području koje je kasnije nazvano bunjevačkom parohijom odnosno, župom, a to je bilo godine 1622.

Za prošlost Bunjevaca važan je podatak iz 1550. godine kada se među stanovnicima sela Maroka (daanas Gajić, u Baranji) bělěži Marton Bunjavac (Marton Bunavacz), a nešto kasnije, 1561. godine među poreznicima sela Ižipa (danas Тopolje, u Baranji) zapisan je Martin Bunivacz, najvěrovatnije ista osoba.

Тo su sve podaci koji se odnose na period prě molbe jedne skupine Bunjevaca kada su 1687. godine istu uputile austrijskom ratnom věću da im za stalno boravište odrěde Segedin, Suboticu, Baju i Sombor.

Тomaљ Fridrik 1878. godine piљe slědeće: ,,Bunjevci i Šokci koji žive u našoj županiji (U Mađarskoj) nazivaju se još Ilirima i Dalmatincima. Pod vladavinom kraljeva Bele I, Leopolda I i Karla III su se doselili iz onih pokrajina kojima i danas Тurci vladaju, donevљi sa sobom svoje običaje i prězimena. Dakle, ovo prětpostavlja doseljenje u XI, XVI i XVIII věku”.

Poznati nazivi Bunjevaca su dakle: Buni, Iliri, Dalmati, Raci (koji racki divane), Gorani, Brđani, Тraci, Vlasi - Bunjevci.

O nazivu Iliri, Тraci, već je rěčeno Antunovićevo mišljenje: ,,Kako se ime naroda Ilira i Тraka, samo jedino u nami, pa ni jednom drugom puku koji je ovdě živio, nije to ime podiljeno" (Rasprava, Uvod 7 primědba br. 5).

Pošto su Dalmati jedno pleme ilirskog naroda, a od naziva tog ilirskog plemena nastao je naziv njihove zemlje: Dalmatia, prema tome - Dalmati - nije ,,geografski naziv", kako to neki pisci tvrde, nego je ,,geo” dobila ime od na njoj živećeg naroda. Ovo potvrđuje i Aleksandar Stipčević u svojoj knjizi ,,Iliri, pověst, život, kultura”. Od ovog naučnika iz njegovog děla citiraću slědeće: ,,Ilirski ostaci u narodnoj kulturi, arhitekturi i urbanizmu, načinu pokopanja mrtvaca, glazbi i plesu, jeziku, drštveno-političkoj organizaciji itd. dovoljno su brojni da se iz njih može već sada zaključiti da su Slaveni, došavši u ove krajeve u VI i VII st., zatekli u zapadnom dělu starosědilačko, neromanizirano i poluromanizirano stanovništvo koje se bilo povuklo najprě prěd Rimljanima, a onda i pred barbarskim narodima u nepristupačne krajeve. S njima su se Slaveni u toku stolěća asimilirali i tako u svom narodnom entitetu sačuvali ostatke starih Ilira. Тi su ostaci posebno brojni u nekim zabačenim krajevima Bosne, Hercegovine, Dalmatinske Zagore, Crne Gore, itd. i čini se da nije daleko od istine tvrdnja da je ilirski starosědělački element imao veoma važnu ulogu u formiranju kulturnih, somatskih i psihičkih osobina slavenskog življa koji u tim krajevima danas živi”.

Biskup Brajković u svom popisu katoličkih i pravoslavnih parohija u Lici 1700. godine razlikuje ove grupe tamošnjeg stanovništva, jedno su “Vlasi pravoslavni” (“Valachorum schismaticorum”), drugo su “Vlasi katolici”, inače Bunjevci (“Catholici Valachi alias Bunievczi”) “Valachorum Bunyevaczorum”, treći su “Katolici Hrvati” (“Catholicorum Croatorum i Croatorum”), a četvrto su “novi hrišćani” tj. pokrštenici (neo christianus”). Treći “svědok” je biskup Lajčo Budanović. U već spomenutom napisu: “Sa putovanja po hrvatskom Gorskom Kotaru”, nalazi se ovo: “Věsnik zemalj. arhiva XVII. 107. (Zagreb 1915.) navodi ovu ispravu: Lěta 1605. dana 16. junija u Hreljinu u stolnoj crkvi, u Svetom Jurju bila je popisana rota ili prisega Krmpoćanov, knez nad Vlasi sadanjimi u Liču...”

Prvo što sam zapazio, a što je na mene ostavio prijatan utisak je grb plemena Krmpota. Da bi se o tome dobila što slikovitija prědstava citiraću tekst koji se nalazi pored grba: “Grb Krmpota je nastao prě 370 godina. On je pověsni dokument o borbi Bunjevaca - Krmpoćana za svoja prava i društveno - politički položaj. Kad su se 1605. godine doselili u Lič Bunjevci - Krmpoćani nisu htili biti kmetovi kod Zrinskih, nego slobodni ljudi, stočari, ratnici”.

Na ovaj ponosni slobodarski duh kod Bunjevaca naišao sam u literaturi muzeja u Senju, pa ću jedan děo toga citirati: “Navikli na slobodan pokretan život uz svoja stada, konzervativni u običajima, věrovanjima i u načinu života, maksimalno osetljivi na ličnu čast i slobodu, odlični ratnici, oni u nastalim međusobnim razračunavanjima moćnih feudalaca i dinasta postaju važan potencijal njihove vojničke moći.

U jednoj autarkičnoj privrědi oni namiruju sve svoje potrěbe od svoje stoke i šume koja ih okružuje. Robovi su obnove vegetacije, koja im osigurava dovoljno paše za njihovo jedino blago – za stoku. To je stoka isključivo sitnog zuba: koza i ovca, koja ne traži stajsku něgu, i konji, važno srědstvo i za ratnika i za prěvoz trgovačke robe. Oni i dalje nastavljaju život u starim ilirskim tradicijama. Koriste ista privrěmena boravišta u planini, gdě žive u kolibama od suhozida, često građenim uokrug poput “bunja”, koje prěkrivaju granjem ili kamenim pločama, od čega im onda i naziv Bunjevci. Glavnu i jedinu sirovinu za muško i žensko odělo i pletenu obuću daje ovca. Vunu za oděću i struku, kožuh ili bičalj za odbranu od zla vrěmena, a kožu za opanak i oputu. Ovčija i kozja měšina glavna je sprěmnica za čuvanje hrane. Odělo im je od běle neomaštene vune, pa su još i današnji obojeni vuneni pokrivači zadržali naziv biljac.

Ko su i šta su Vlasi? O nazivu: Vlasi - vidimo ove oblike: "Romanski Vlasi", "posrbljeni Vlasi", "poslovenjeni Vlasi", "Vlasi Bunjevci", "Vlasi Srbi", "Vlasi šizmatici", "Vlasi katolici”, “pokatoličeni Vlasi”, pa možda još i neki. Da toliko vrsta Vlaha nema koliko oblika taj naziv ima, to je jasno, a da bi nam jasno bilo značenje naziva: “Vlah - Vlasi” i koliko vrsta Vlaha može biti navešću tumačenje dr Vladimira Ćorovića iz “Narodne Enciklopedije Srpsko-Hrvatske-Slovenačke” - “Vlasi i Morovlasi”:

Staro stanovništvo polako se stalo prětapati u Slovensku većinu, ali su se još dugo vrěmena održavali jaki ostaci romanskog elementa. Ovaj je bio naročito jak u dalmatinskom primorju, posebno u gradovima, ali ga je bilo dosta i u planinama, gdě je nastavio svoja stočarska zanimanja. Běžeći isprěd Slovena velik děo starijeg romanskog stanovništva povlačio se dublje u Bizantiju i u južnoj je Makedoniji u IX i X věku prědstavljao vrlo velik procenat. Sloveni su taj romanski element zvali imenom Vlaha (po germanskome Walh, Walshe), označavajući tim nazivom Romane. Vlasi, na pr. označava u starim slovenskim spomenicima Italiju, a ime Vlah u srpskim izvorima još u XII věku uzima sve više za romanske Dubrovčane.

Za razliku od tih Vlaha zvani su brđanski pastiri Romani, crnim Vlasima Maurovlasima (lat. Moroulachi), vulgarno Morlaci,... Tragove tog romanskog naselja pokazuje kod nas, pored ogromnog broja topografskih naziva i imena čitavih oblasti, kao Stari Vlah, oko Drine ili Dolnji Vlasi, oko Stoca, ili Canale della Morlacca, u Hrvatskom Primorju. Kako su ti Vlasi (sr. nazive brda i sela Vlašić, Vlahinja, Vlaška, Vlahovići, itd.) bili najvećim dělom stočari, to se s vrěmenom naziv Vlaha prěnio na sve stočare, ma i ne bili romanskog porěkla... Stapanje vlaškog elementa sa slovenskom da se lěpo pratiti po izvěsnim pomenima u dubrovačkom arhivu, gđe nalazimo katune Vl. Drobnjaka, Vl. Mirilovića, Vl. Riđana i dr., i u čitavom nizu imena kao Raduloviće, Maruliće, Drakuliće ili Bona - Buniće, Gondola - Gunduliće, Natalis - Nalješkoviće i dr.”

Jasan dokaz za to nalazimo na priměr i kod Poljičana u knjizi “Poljica”. Dr. Josip Modestin u Narodnoj Enciklopediji Srb. Hrv. i Slov. ovako uvodi svoj prikaz o Poljicama i Polićanima: “Najstariji poznati stanovnici Poljica bili su ilirskoga roda Dalmati. Njih su pokorili i poromanili Rimljani.” Dalje pak, “da su stanovnici Poljica bili od više staleža, naime: 1) Plemići, 2) Pučani, 3) Kmetovi, 4) Vlasi ili Vlašići bili su pastiri u poljičkih plemića.

Svi pokoreni Dalmati bili su romanizirani i kao takovi, njihov naziv je bio: “Vlasi”. Kasnije pak, kada su već bili slavizirani od Hrvata, tada su već Dalmata - pastira potcěnjivali oni Dalmati, koji – slučajno nisu bili pastiri na gorskim pašnjacima. Međutim, ti pastiri – veli dr. Modestin – kao pravi gorštaci odlikovali su se hrabrošću i ljubavlju za slobodu.”

Njih je bilo sva sila u gorama dosadašnje postojbine. Taj narod da je u V i VI věku bio već mnogo prirođen i vidljivo se gubi u kulturnom latinstvu, ali u to vrěme pojavili su se varvari i njihovo nadiranje poremeti proces latiniziranja Ilira.

Dolaskom Hrvata i Srba na Balkan - piše dalje F. Lukas u Poljicama - Etnografska slika je ova: 1) Plodna polja zaprěmiše osvajači, 2) Stariji Romani - naseljeni od Republike - zakloniše se u primorske gradove i na otoke, 3) Pokromanjeni Iliri sklone se u dalmatinsko Zagorje, Velebit, Boku Kotorsku, u Poljice i bosanske planine. Ovi gorštaci su se vrlo kasno poslovenili.

Proces romaniziranja, pa sloveniziranja starosědělačkog naroda izněo je tokom vrěmena onolike oblike vlaških naziva koji su naprěd navedeni. Da je bilo Vlaha i "šizmatika" i "katolika", to je prirodno, jer je na Balkanu nakon raskola bilo uvěk i svugdě i katolika i pravoslavnih, a bilo je pored toga i pravoslaviziranja katoličkog, pa katoliziranja pravoslavnog stanovništva. Naglašavanje věrske pripadnosti kod Vlaha od strane nekih istoričara, kao i od strane neistoričara, da je imalo poslužiti za dokaz narodnosne pripadnosti, samo što ta okolnost nema onakvo značenje, kakvo joj se želi dati, naime: prěsudno značenje obělěžavanja. Jer ako na priměr Vlah “Šizmatik” znači Srbina, ali šta označava “posrbljenog Vlaha?”. Ili kojoj naciji pripada onaj Vlah “katolik”? Očito je, da ni kod Vlaha katolika, ni kod Vlaha pravoslavnih po oznaci věrske pripadnosti niko ne može znati kojoj grupi Vlaha su pripadali da li romanskoj, ili romaniziranoj? Pa ni to da li su ti Vlasi - šizmatici, oni posrbljeni, ili oni, koji su do posrbljenja bili članovi istočne crkve, ili plak pravi Srbi stočari koji su se tokom vrěmena sa Vlasima poměšali?

Da je naziv “VALACHI” od etničkog značenja i da su sa istim obělěžavani balkanski starosědělački narodi, to nije više nužno dokazivati. Nije od potrěbe dokazivati ni to, da su ti narodi (ili plemena jednog naroda) bili poděljeni na dva hrišćanska věrozakona: “Valachi schizmatici” i “Katholici Valachi alias Buněvci”. (Po dolasku Turaka pojavio se kod “Vlaha” i treći věrozakon: muslimanstvo).

Što se tiče starog stanovništva sadašnjih jugoslovenskih zemalja, ovdě trěba spomenuti i pisanje fra. Knezović dr. Otona. U svom dělu: “Hrvatska Pověst”, o tom stanovništvu on piše: “Prvi nam poznati stanovnici u ovim zemljama u kojima sada živimo mi Hrvati, bili su Tračani. Oni su nastavali svu zemlju od Crnog do Jadranskog mora. Njihovih tragova ima po svim našim zemljama. Poslě Tračana provališe oko 1300. godine prě Hrista sa sěverozapada ILIRI i otisnuše Tračane na istok prěko Morave i Vardara. Iliri zaprěmiše zemlju od Beča, duž Dunava sve do grčkih međa, a na zapad se protegoše sve do rěke Pada u sěvernoj Italiji."

Grci su dakle imali prilike i vrěmena, da onom dělu starinaca sa kojim su bili u neposrědnom dodiru, daju naziv na svom jeziku. Imajući ovo u vidu, mišljenje je trojke Brkić, P. Munjatović, Budanović, nije baš tako fantastično, naprotiv ono izgleda prilično dobro osnovano. Dalji rad naučnika i ostalih trudbenika razbistriće jednom i ovu zagonetku. Danas, naziv “VALACHI ALIAS BUNIJEVCI” je važan, jer u sebi nosi jedno obělěžje, koje može biti od prěsudnog značaja. Svakako, da je ovo obělěžje imalo svoj razlog. Možda važan, a možda i neznatan, ali pitanje će postojati, kao neki kamen spiticanja, sve dotle, dok god se ne nađe neko novo i ubědljivo, věrodostojno tumačenje njegovog postanka i značenja.

Sada valja razmotriti ono , što je Pavelić S. napisao o Bunjevcima u Antunovićevim “Bunjevačko - Šokačkim Novinama” 1870.godine.

Pavelić tu piše: “Pravi postanak Bunjevaca, iz koga kolěna i od koga vrěmena postaju, ne znam temeljito navesti, već toliko ovdě zabělježeno nalazim i iz vlastita iskustva sam někoje potankosti crpio. Odmah poslě Grka i Avara, od ovih se zadnjih jedan děo prětvorio u Hrvate, naseliše ponajviše Bunjevci pustu Liku, a kadno běsni aziatički Turci godine 1463. osvojiše Bosnu, Hercegovinu, Liku i Krbavu, tad se naši Bunjevci po bělu (světu) rasprsaše. Eno Bunjevaca sa onu stranu istrijanske Učke u župi Vodicama, pa i u više istrijanskih župah do rěke Raše, eno jih u Liču, Mrkopalju, Vrbovskom, Fužine zagonu i malo gdě ne u kom selu županije riječke, ima jih u Dalmaciji i na kvarnerskim otocima, u čitavoj krajini, gděgdě u provincijalu, u Bosnoj i Hercegovini i Albaniji pod imenom “Mažari”. Da se potraži, bi se moglo u Kranjskoj i u Štajerskoj bunjevačkih plemena naći... Bunjevci izim onih na kvarnerskim otocima, koji čakavski govore i slovenski, svi ostali, govore pravo ikavskim jezikom. Iz ikavskog jezika bi morao, polag moje slabe prěsude postojati jezik, s kojim se služi srpski narod, s kojim se hoće, da se od ikavičkog kad je u věri razdvojen razděli, te jedino uz “i” hoće da ima i “je” drugo je sve u govoru jednako. Ta i mi ikavci govorimo “što” - a město “věra” - “vira” velimo. Srbi istočnjaci su Bunjevcima u nošnji obojega spola jako srodni, oni se od Šokaca (ovdě zovući kranjaca) bitno razlikuju...”

Ne znamo šta je bio po zanimanju ovaj Bunjevac (osim Antunovića možda su to znali Mandić Mijo, pop Kujundžić Pajo, ali su oni već svi mrtvi), no vidi se da je bio svěstan sin bunjevačkog roda i da je tačno što je o svom rodu napisao. Velika je šteta što nije naveo, gdě se nalazi ono: ”... već toliko ovdě zaběljěženo nalazim...” i što mu je interpunkcija, manjkava, te dosta oduzima od jasnoće onoga što je napisano. I pored svega toga, za istinitost Pavelićevih navoda nalazi se dosta potvrdnog materijala.

1) Da "Odmah poslě Grka i Avara... naseliše ponajviše Bunjevci pustu Liku i Krbavu. Tada se naši Bunjevci po bělu rasprsaše".

3) "Bunjevci izim onih na kvarnerskim otocima, koji čakavski govore...”

ad 1) Dakle prě dolaska Turaka běše Bunjevaca u Lici. Za ovu Pavelićevu tvrdnju nalazi se dokaz u Ličkom kalendaru za godinu 1941. Tu je štampan napis Dr. Branimira Gušića: “Sveti Ivan na gori u Lici”. Rěč je o Vlasima, koji su sa svojim stadima živěli na pašnjacima Velebita imajući tu svoje katune.

Govori nam o tom isprava, sačuvana u kasnijem prěpisu s glagolskog originala i obělodanjena u Lopašićevu dělu “Bihać i Bihaćka Krajina”. Jedan je to od veoma rětkih sačuvanih pisanih spomenika stare Hrvatske Like od prě Turaka. Izrěkom se tu spominju Vlasi stočari u Velebitu... Nema sumnje dakle, da je Velebit... pružao nekad stočarima nomadima svoja bogata pasišta. Naziv Vlah, označuje naime u našim srědnjověkovnim ispravama pokretnog stočara, stanovnika planinskih prěděla. Sve do dolaska Turaka zadržali su se vrěmenom, sudeći po vlastitim imenima i jeziku samih isprava, jezično slili sa slavenskim stanovništvom. Pa ipak, uvěk su se oštro lučili i od Hrvata i od Srba, smatrajući se, ne drugom narodnom skupinom, jer taj pojam tada nije ni postojao, ali prema današnjem shvatanju nijesu to ni bili, nego drugim staležom, sa svojim vlastitim pravima i dužnostima, te s društvenim i pravnim poretkom, različitim od onih u zemljoradničkog žiteljstva Hrvata i Srba. Tako vidimo u ispravi kojom dne 18. III 1436.godine ban Hrvatski Anž Frankopan u Klisu potvrđuje Vlasima njihova stara prava i zakone, gdě kaže: “i da ni nad njima ni jedan Hrvatin vojvoda”, a opet malo dalje: “i Srbin da ne more otdati na Vlaha, ni Vlah nad Srbina.” Ovdě se jasno izriče razlika između seljačkog elementa Hrvata i Srbina i Vlaških pastira nomada”. Ovaj dokument iz 1433. godine potvrđuje pisanje Pavelića, da je u Lici prě Turaka bilo Bunjevaca (Vlasi - Bunjevci).

To je dokument, ne dolaska, nego međusobnog namirivanja Hrvata i Vlaha, originalni dokument od 16.VII 1433. godine napisan je glagoljicom.

S obzirom da se ovdě spominje naše staro pismo, slědi kratka definicija istog i njegovo upoređenje sa jednim dělom vedskog pisma.

Ako se pak uzme u obzir prětpostavka naučnika Jovana Cvijića (1865-1927) da se staroslovenskim tj. ilirskim jezikom govorilo na tlu drevne Trakije i Ilirije, a tu je spadao i štokavsko-ikavski govor, može se shvatiti slivanje starog slovenskog stanovništva sa novodošlim, kako to veli Gušić.

Ako se analizira dělo Sebastijana Dolčija “De illyricae linguae vetustate et amplitudine”, što znači : “O starosti i rasprostranjenosti ilirskog jezika”, može se zapaziti nešto što je zanimljivo u odnosu na štokavsko-ikavski govor, a to je jedan citat od istoričara Tit Livija. On je živěo od 59. godine prě Hrista do 17. godine po Hristovom rođenju. Taj citat ovako izgleda: “qui jubet multitudinem Gallorum ad Bylazora (Paeoniae is locus est) castra movere. “Što znači:”...koji naređuje, da mnoštvo galske vojske krene ka (městu) Bilazora.” Peonija je u grčko-rimsko doba bila područje srědnjeg Povardarja što bi danas odgovaralo Makedoniji.

Nikako se ne može primiti tvrdnja dr. Gušića, da je ono “oštro lučenje” samo jasno izražena razlika između seljačkog elementa i vlaških pastira nomada, jer odnosni dokumenti ne samo da ne potvrđuju nego, naprotiv, oni obaraju tu tvrdnju. U dokumentu iz 1436. godine, nalazi se, kao što je navedeno i ova stavka: “... i da bi nad njima nijedan Hrvatin vojvoda", a opet malo dalje "i Srbin da ne more otdati na Vlaha, ni Vlah na Srbina", pa je mnogo jasnije to, da Hrvatin vojvoda-nije prědstavnik Hrvata zemljoradnika, nego organ vlasti u Hrvatskoj, i da taj organ vlasti nije imao vlast "otdati" na Vlaha. Vlast nad Vlastima imao je jedino "Vlaški stol”, koji je sva prava i sve dužnosti podložni mu Vlaha regulisao sa onim licem, koje je prědstavljalo vlast nad teritorijom, gdě su Vlasi slobodno živěli u granicama međusobnog sporazumevanja, a to je u ovom slučaju bio hrvatski ban Anž Frankopan.

ad.2) Da je Bunjevaca (Vlaha - Bunjevaca) bilo i u Istri, i ta tvrdnja Pavelićeva ima svoju potvrdu u poznatim istorijskim dokumentima (to će se viděti i kod Pavičića), ali ovdě će se navesti pisanje jednog od potomaka onih Vlaha, koji su sa svom svojom brojnom stokom otišli u Istru. Kao što je bačkim Bunjevcima naziv “Vlah” nepoznat ili se izgubio, istarski Vlasi izgubili su naziv "Bunjevac".

Godine 1936. štampan je u Zagrebu pozorišni komad “Za goli život”, “Savrěmena drama iz života Hrvatskog naroda u Istri” od autora Ernesta Radetića - istarskog Vlaha. Poslě završenog (trećeg) čina drame, Radetić daje opis kraja gdě se drama odigrala: “Zapadna Istra – nekoliko rěči o kraju i narodu, gdě se zbiva radnja ove drame”. U trećoj alineji Radetić kaže: “Narod u njoj divan je jedan i skupocěni mozaik, slagan kroz više od tisuću godina iz svih dělova našega naroda, svih doba i vrěmena. Na uskom teritiriju, utisnute su, jedno do druge selo do sela pojedine skupine Hrvata iz najudaljenijih krajeva stare postojbine, svaka sa svojim posebnim narodnim običajima, narěčjima i nošnjom.”

Poslě ovoga Radetić nabraja imena pojedinih dělova mozaika, u kojima poslědnji kamenčić nosi ime Vlah. O tim Vlasima, Radetić piše: “najkasnije su došli u Istru oni Hrvati, koji nastavaju južnu i zapadnu Istru, između rěke Mirne, pa neprěstano uz more, prěko Lima do Vodnjana i Pule, te na istok do Raše. To ne znači da prě njih, Hrvata u tome kraju nije bilo. Listine spominju u tim krajevima još u devetom stolěću pojedine župe, sa čisto hrvatskim imenima, a naročito se spominje župan Pribina iz pulske okolice, što znači da su u ovim krajevima davno prě ovih doseljenika boravili Hrvati, tek su strašnom kugom, koja je oko godine 1600. te krajeve posvema opustošila i njihovi rědovi bili silno prorěđeni, pa ih je valjalo obnoviti novim doseljenicima. Ti najnoviji doseljenici zovu se Vlasi ili kako Talijani kažu, Morlacchi. Prěbězi su to, koji su u više navrata dolazili iz Dalmacije i Hercegovine u Hrvatsko primorje. U mletačkom se arhivu još i danas nalazi tačno popisana sva njihova imena, města odakle su se doselili i imetak koji su sobom doněli...

Svi ti Vlasi, iako su dolazili iz raznih krajeva i u raznim razmacima, uglavnom pripadnici jedne te iste porodice, one, koja nastava kolěvku hrvatstva, Dalmaciju, (ali naziv: Hum, Lim, Tara kao da nisu nazivi sa teritorije "kolěvke hrvatstva Dalmacije...." nego nešto malo daljeg teritorija), ili bolje, onu dalmatinsku Zagoru, koja se proteže podalje od mora sve tamo od Senja do Kotora. Sva se zapadna Istra po njima naziva Vlašijom.

Vrědno je navesti i onaj děo napisa gdě Radetić objašnjava, kako su Vlasi postali Hrvati: “Pokret narodnog probuđenja, koji se je šezdesetih godina prošloga stolěća u Istri počeo širiti s velikom je teškoćom prodro u Vlašiju. Sigurno je jedan od ne baš najzadnjih razloga bio i taj što su nosioci toga pokreta dolazili uglavnom iz istočne Istre Liburnije i Kastavštine.

Glavnom junaku drame (a to je sad autor) daje deda dva dokumenta da ih pročita: 1) “Dana 5. svibnja 1585. godine dovezli su se na galiji iz Zadra Zvane i Vukov Radović zvani harambaše, iz Nadina u Dalmaciji i naselili se dozvolom privedre mletačke sinjorije, po narědbi istarskog providura i rasporskog kapitana, na zemlji zvanoj Njivice. Sobom su doveli četiri vola, dvě junice, osamdeset ovaca i četrdeset janjaca. S njima dođoše: Mara žena Vukova i deca nijova Jelena, Kate, Ivo, Radulo, Šime, Marko i Vukota. Prěvedra Sinjorija doděli im sa svoje strane još par volova i zemlju pored državne šume, zvanu “ograda”. Kuntrat pisah ja pop Mate Slipčević plovan”.

2) “6. aprila 1593.godine dođe Ivan Radošinović iz Velina, 60 godina star, glavar, a s njime Boška i njegova děca: Mara, Mihovile, Gregoul, Marta i Veselica. Doveo je jednog konja, četiri vola, tri krave, tri junice i sto ovaca. Jedan par volova darovala mu je mletačka sinjorija. Kuntrat pisah ja Ivan Sottoliechio, raporski arhivar.” (Ovi su dakle došli prě kuge od 1600. godine).

ad.3) "Bunjevci izim onih na Kvarnerskim otocima, koji čakavski govore...”.

Prema zabělěškama gospođe Kate Prćić, nije sasvim sigurno da je bunjevački govor bio bez čakavskih ostataka, jer se kod starijih Bunjevaca još i danas nalaze tragovi čakavštine. Jedan od zadnjih, kod kojih su se održali tragovi čakavskog narěčja bio je Stantić Bela, (penz. gr. ekonomski nadzornik u Subotici) po čemu je kod svih znanaca bio veoma poznat. On je uvěk upotrěbljavao rěči “pondaker”, “sadanaker”, “tamoker”,”ondaker”, “pak ondaker”, “čimisker” ili “mesčimisker” (čini mi se, meni se čini) itd.

Na području Like, Podgorja i Senjskog Primorja današnje stanovništvo nije jednog podrijetla. Cělo to zemljište doživělo je vrěme turskog prodiranja, gospodstva i katastrofe Turaka, velike političke i socijalne proměne, te se s tim u vezi měnjalo na njemu i naselje. U prvom rědu, u vrěme prodiranje Turaka, mnogo je starosědělaca s toga zemljišta ostavilo svoje domove i otselilo je u druge sigurnije krajeve. Iza njih su ostali mnogi nekada dobro nastanjeni krajevi pusti. Jedan je děo starosědělaca prěšao na muslimanstvo, ostao je na svojoj zemlji i činio je stanovit děo kasnijega muslimanskog stanovništva za turskog vladanja na tom zemljištvu. Ti su se starosěděoci muslimani mnogo měšali s kasnije doseljenim muslimanima, koji su u Liku došli uglavnom iz Zapadne Bosne, gdě je starosědilačko katoličko i bogumilsko naselje u velikoj měri prěšlo na islam. Puste krajeve iza otseljenih katoličkih starinaca Turci su ubrzo po osvajanju naselili novim, pravoslavnim stanovništvom koje su doveli postepenim putem iz Podrinja, onim dělovima tih krajeva, koje Turci u svojem prodiranju nisu mogli osvojiti, ostalo je na svome domu, sačinjavajući kroz sve vrěme do danas jedino čisto potomstvo prěturskog naselja toga zemljišta. Na taj su se način starosěděoci održali u staroj Gatskoj i Brinjskoj župi donekle i u Senju.

Da su Bunjevci štokavskog govora i ikavskog narěčka, to je opšte poznato. Međutim, da je područje ovog govora šire nego što se obično smatra, navešću priloge naučnika koji su se time bavili.

Dr. Miloš Moskovljević, prof. pod naslovom: “Dijalektološka karta Vojvodine” (Glasnik Jugoslovenskog prof, društva Knjiga XVIII, sveska 11 - 12) odmah na prvoj stranici piše: “Na žalost, nisu nikako ni proučeni!” - a, u daljem tekstu među prvima spominje rad dr. Belića, profesora beogradskog Univerziteta, i na strani 1052 piše: "Za objašnjenje nastanka šumadijsko sremskog dijalekta važne su ove rěči dr. Belića: “Nema nikakve sumnje da je osnovni dijalekt Banata, kao i drugih naših pokrajina u njegovoj blizini bio istočni ili ekavski, ali je tako isto nesumnjivo da su se prědstavnici zapadnog ili ikavskog govora, počevši još od XIII věka, pa sve do kraja XV, pa i docnije, měšali sa prědstavnicima istočnog govora unoseći u njega “Čakavizme”. Nema za mene nikakve sumnje da je dijalekat koji je sa starijim istočnim govorom dao šumadijsko - srěmski govor - bio zapadni ili ikavski. Sa južnim govorom istočni govor je u življi kontakt došao tek poslě XV věka”

Navešću i mišljenje prof. Jovana Erdeljanovića o tome da li ikavski govor odudara od književnog ili ne? U svojoj studiji “O porěklu Bunjevaca” iznosi najviše govornih crta. On ističe da se bunjevački govor sem izgovorom starog jata kao - i, ni u čemu drugom ne razlikuje od književnog jezika, ali ima neke arhaizme, koje je svakako primio u Dalmaciji na svome putu iz Hercegovine.

Sada bih izněo jedan zanimljiv zapis gospođe Kate Prćić: “Naš ikavski govor i danas živi u Dalmaciji, a da ga je bilo - a ima ga i danas u najjužnijem dilu Jugoslavije - za to je dokaz ,Prilip” Kraljevića Marka. On je u istom u poslědnje vrime postao ,Prilep”. Đeneral Jovan Naumović pisao je u subotičkom listu ,Jugoslovenski dnevnik”, kako je za vrime balkanskog rata on, kao kapetan, sa svojim drugovima išao ka Prilipu".

Dešava se iskusnijim novinarima, odnosno izdavačima da im prilikom štampanja promaknu graške, iako one ne postoje u originalnim rukopisima. To su takozvane optičke grěške, koje se dešavaju u fazi obrade na kompjuterima, a tiču se ljudskog faktora, odnosno obrađivača. Najviše su ovim grěškama izloženi tekstovi iz oblasti kulture i nauke, koji su manje poznati obrađivaču, pa mu je smanjena koncentracija, koja je zaista potrěbna u ovoj vrsti dělatnosti.

“Na žalost, vojvođanski govori su najmanje proučeni, može se slobodno reći, nisu nikako proučeni”. Ova konstatacija je od posebnog značaja za Bunjevce i Šokce, koji su u to vrěme bili u većem broju prisutni sa svojim živim ikavskim govorom na području Vojvodine, rumunskog děla Banata, i u bajskom trokutu (oblast oko Baje u Mađarskoj), nego što je to danas slučaj. Danas se sve manje koristi ikavski govor, a i smanjio se broj onih kojima je to bio maternji govor.

"Bački bunjevački govor nije samo jedan od značajnih dijalektskih individualnosti na vojvođanskom terenu, nego je i od vrlo velikog principskog značaja za našu dijalektologiju, jer prědstavlja jasan i lěp priměr ukrštenog govora uopšte. Kad se zna koliki je značaj metanastazičkih kretanja za formiranje srpsko-hrvatskih dijalekata, onda proučavanje ovog govora dobija naročitu važnost.”

1. Vukovska agencija u potpunosti
2. Deklinacija se razvija u pravcu najmlađe štokavice, ali u doba zajednice taj razvitak još nije dovršen (misli věrovatno na zajedničko življenje u Jugoslaviji)
3. Praslovensko "skj", "stj" daje št (po tome je i dobio naziv štokavski govor)
4. Praslovensko “d” daje đ
5. ě iza palatala daje e
6. Praslovensko "tj", "gj", u glagolskim osnovama jotuju se u “ć” i “đ”
7. Razlika č : ć očuvana je”

Na osnovu ovih karakterističnih citata može se reći da je bunjevački govor bio interesantan za istraživanje.

"U gradskom Arhivu u Subotici nalazi se velika množina spisa iz osamnaestog stolěća pisana latinicom, a našim jezikom. Sve su to podnesci subotičkih građana gradskom magistratu sa najrazličitijom sadržinom. Većina spisa su testamenti. Jezik ovih spisa je neobično lěp i u njemu je mnogo karakterističnih rěči. Tako napriměr, Dominik Vojnić u svom testamentu od 19. juna 1776. god. na ikavici iznosi svoje zahtěve u pogledu naslěđa.”

Nastariji glagoljicom ispisan spomenik jeste potpis nekog slovenskog kneza na jednoj grčkoj ispravi iz godine 982, koja se nalazi u manastirskoj riznici Svete gore Atosa u Grčkoj, a među istorijski najvažnije i najdragocěnije glagoljske spomenike ubrajaju se takozvani Kijevski listići, u stvari odlomak nekog katoličkog sakramentarija, kao i nekoliko nabožnih knjiga. Glagoljica je bila u upotrěbi u Moravskoj, gdě je najvěrovatnije i nastala, zatim u Panoniji, Makedoniji, Bugarskoj, Zeti, pa čak i Rusiji. Dok je kod Bugara i na ostalim teritorijama brzo pala u zaborav, kod Hrvata je bila odlučujući faktor u borbi za crkvenu, narodnu nezavisnost, koja je u to drevno doba bila moćna poluga političkoj samostalnosti. Naime, neposlušnošću popova glagoljaša i opiranjem svim zabranama Rima, održavao se kroz věkove narodni duh, spasavala narodna duša od tuđinske latinizacije i romanizacije. Istorija se ponavlja, jer se i danas maternji jezik nameće kao osnov za očuvanje samobitnosti i oprobano sredstvo protiv asimilacije. Kolika je starost ikavice potvrdiće pisani izvor slědećih istraživača, naučnika:

O čakavskom govoru pisao je Savo Štedimlija u zagrebačkom “Obzoru”, gdě je tvrdio da su novodošli Sloveni Hrvati taj govor zatekli kod starosědělaca. Ovom tvrđenju pridružuje se mnogo stariji napis dr. Bogoslava Šuleka, koji je štampan u zagrebačkom “Nevenu” 1858. godine, pod naslovom: “Srbi i Hrvati” koji glasi: “Da su sadašnji čakavci jedini ostatak starih Hrvata, to bi se moglo samo onda tvrditi kada bi se dokazalo da su stari Hrvati zbilja čakavski govorili i da u Hrvatskoj nikad nije drugoga slovenskog plemena stanovalo, do čakavach.

Ni jedno se ne može dokazati: 1) Ne, jer nema iz one stare dobe nikakvih pomenika o jeziku Srba i Hrvata, kojim govorahu kad su se na jug selili, i 2) Ne, jer pověsnica upravno protivno pověda”. Dalje pak Bogoslav Šulek kaže da su najstariji istoričari kao što su Nestor, Kadlubek, Boguchwal i Delimil tvrdili, da su već u prastaro doba, Sloveni u Jadranskom moru prěbivali. Sa ovom tvrdnjom se slažu i navodi velikog slaviste Šafarika koji u svom dělu “Starožitnosti Slovanske” na strani 219 kaže: da su naši prěci pod inostranim imenom Vinda ili Venda od vrěmena Herodata (god.456.prě Hrista) prěbivali na ovim prostorima, dok ih sa ovih južnih strana nisu potisnuli Kelti. Istina je dakle - piše Šulek - da su Kelti istisnuli Slovene sa juga.

Međutim, Šafarik u svome dělu “Starožitnosti” na strani 215 navodi da ih Kelti nisu mogli u potpunosti istisnuti, već su se oni sklonili u nepristupačne gore i na ostrva, što je oduvěk bila karakteristika starosědělaca balkansko-panonskih prostora. Oni su na taj način sačuvali i svoje običaje i svoj jezik. “Još izvěsnije” - nastavlja Šulek, da su se Sloveni (bez obzira kako su oni od stranaca tada bili nazivani), malo po malo, nakon odlaska Kelta vraćali u svoju staru domovinu i to u 5. i 6. stolěću poslě Hrista, dakle 100 godina prě seobe Hrvata i Srba. Može li se pomišljati da su se ovi starosěděoci u svojoj Iliriji tek tako istopili, odnosno nestali.

Šulek kao priměr navodi da je za poněmčenje baltičkih Slovena trěbalo hiljadu godina strahovitih muka, pa zaključuje: “možemo dakle i bez naročita svědočanstva věrovati, da onolikih ilirskih Slovena (bunjevački jezik se često nazivao ilirskim, a nije bez razloga nastao ilirski prěporod), do došašća Hrvata i Srba nije bilo sasvim ponestalo, da nijesu bili svi iskorěnjeni ili polatinjeni.”

Iza ovoga Bogoslav Šulek govori o dalmatinskom dělu Hrvatske, tj. o zemlji od Avara otetoj i kaže: “nu primorskih gradova i bližnjih jadranskih otokah, kojih Avari nebiahu držali, nijesu ni oni osvojili, nego su stanovnici istih gradovah i otokah i nadalje ostali pod carigradskim žezlom. Primorske ove strane zvale su se radi toga Delmatio-Romana, za razliku od ostale Dalmacije u kojoj stanovahu Hrvati i Srbi. Da je i u ovom dělu bilo Latina, buduć da su oni svom zemljom vladali, to je tako jasno - veli Šulek - kao što kod nas ima Němaca, a u Bosni Osmanlija”.

Ruski profesor dalje navodi kako su to bili starosěděoci, koji su tu bili prě dolaska Srba i Hrvata i da su govorili čakavski. Oni su uživali pod carigradskom vladom mnogo munisipalnih sloboda, i zato su se dugo opirali da dođu pod direktnu vlast Srba ili Hrvata, slično kao što je to bio slučaj sa Dubrovnikom i njegovom bližom okolinom. Tu je živěo narod Slovenski, a na staroslovenskom dub je hrast, a on je imao ključnu ulogu u običajima antičkih Slovena i Slovena uopšte.

Još valja spomenuti šta B. Šulek kaže o narěčju čakavskog govora: “Jer koliko ima selah, gotovo toliko ima čakavskih narěčja, kad što trinajest sućnimi svojstvi se razlikujućih. Al upravo različitost ova, buduć da su sve te razlike priměrne duhu slavenskog jezika, posvědočuju starinu čakavaca”. Kao što se vidi, dr Bogoslav Šulek, prihvaćeni Slovak, tvrdi da je čakavski govor svojina od Hrvata prirođenih prastanovnika Primorja i Ostrvlja.

Po istraživanju naučnika, prostor od Karpata i Beča pa sve do Srědozemnog mora, od Jadrana pa sve do Crnog mora, bio je nastanjen trako-ilirskim plemenima. Problem je što se ta plemena nazivaju mnogim različitim imenima, u zavisnosti iz kojih se centara o njima pisalo (Rim, Carigrad...). Na priměr "Veneti” (Vindi, Vendi) su u prastaro doba prěbivali u Jadranskom primorju.

Osim ovoga, poznato je da je Justinijanov čuveni vojskovođa nosio ime “Belizar”. Odakle Ilirima čisto slovenski izražaj? Po Venetima je nastala država Venecija, koja je imala značajnog uticaja na južnoslovensko stanovništvo Jadranskog primorja. Venecija je sada u sastavu Italije, a tamo se još i sada čuje “naša rič”. U italijanskoj pokrajini Molise u Apeninima, registrovano je da još od početka XVI věka živi narod koji govori čakavsko-ikavskim narěčjem. Krajem godine 1967. počeo je u Rimu izlaziti glasnik moliških Hrvata, nazvan “Naša rič”. Njihov rodoljub Nikola Neri je još u XVIII věku ustanovio moto koji glasi “Nemojte zabit naš lipi jezik”.

Kao posebna varijanta ćirilice uz izvěsne primese glagoljice i latinice, razvio se u Bosni jedan poseban, naročito stilizovani oblik ćirilice, koji se naziva bosančica. Nastariji sačuvani spomenik sa pojavama karakterističnim za kasniju bosančicu jeste Povelja Kulina Bana o slobodnoj trgovini u njegovoj državi, izdana Dubrovčanima 29. jula 1189. godine, a tim je pismom pisan i čuveni Poljički statut 1619. godine. Pored toga sačuvao se i veći broj rukopisa, věrskih i iz običnog života, te veliki broj epigrafskih natpisa ispisanih na bosanskim i hercegovačkim stećcima. Iako je bosančica bila specifično pismo Bosne, njome se pisalo i u Dubrovniku, Makarskoj, Krajini, na pojedinim jadranskim ostrvima, pa čak i u nekim sevěrnim krajevima Hrvatske. Održala se u upotrěbi, naročito kod bosankih franjevaca, sve do kraja XIX věka. Štaviše, kod nekih muslimanskih patrijarhalnih porodica sve do II světskog rata.

Dr. Erdeljanović spominje Miju Venceslava Batinića, bosanskog franjevca istorika, koji navodi da su franjevci za vrěme austro-turskog rata 1683-1699. godine prěselili iz područja Bosne i Hercegovine najmanje 140.000 duša. Pisanje franjevca Batinića podudara se sa pisanjem biskupa Ivana Antunovića, koji između ostalog spominje i učenog franjevca Fermendžina koji je zabělěžio da se iz Bosne u vrěmenu od 1645. do 1655. godine prěko 2.000 katoličkih porodica iselilo i koje su se rasule svuda po Ugarskoj.

Nadalje Antunović navodi da je franjevac Batinić zapisao i podatak o seobi 6.000 katoličkih porodica iz Bosne u Erdelj. U svojoj raspravi on piše: “Ja sam u Erdelju u Alvinskom arhivu samostanskom čitao kontrakte takozvanom bosanskom ćirilicom pisane”, pa dalje stoji: “Jedna okružnica Provincijala opata Luke Karagića od godine 1736. naređuje: “Nalaže se... svim pojedinim otcem: da ma koji god pisao bude komu mu drago pismo na iliričkom jeziku, neka to piše jedino ilirskim pismom, i ne usuđuje se itko ilirske riči latinicom izraziti”. Iz ovoga se da zaključiti da je u Erdelju i prierdeljskim krajevima bilo naroda iliričkog jezika i iliričkog pisma, tj. bosančice.

Starost korišćenja ovog jezika i pisma datira još od 1520. godine kada je blizu Arada u městu Radni sačinjena kapela na poticaj bosanskih franjevaca. Iz ovih podataka se vidi sa kakvim se pismom služio i kakvim je jezikom govorio narod kojeg su naselili sa područja Bosne i Hercegovine bosanski franjevci, a taj jezik je štokavsko-ikavski.

Još stariji tragovi štokavsko-ikavskog govora nalaze se kod Poljičana. Njihov čuveni poljički statut pisan je godine 1619. bosančicom. Dr. Josip Modestin u “Narodnoj enciklopediji Srba, Hrvata i Slovenaca” ovako u svom uvodu daje prikaz o Poljicama i Poljičanima:” Najstariji poznati stanovnici Poljica bili su ilirskog roda Dalmati”. Ovo potvrđuje i napis iz Dubrovačkog lista za književnost i nauku “SRĐ” iz 1907. br. 5, gdě stoji da su prastanovnici zapadnog děla Balkana, pa tako i Poljica, bila mnoga ali nesložna ilirska plemena. Rimljani su ih pokorili i započeli njihovo latiniziranje. Njih je bila sva sila u gorama (područje oko města Sinja, Imotskog i Knina). Međutim, oni nisu do kraja latinizirani, jer je taj proces sprěčio dolazak novih Slovena Srba i Hrvata.

Još davno dok je jedan naš doktor Vladislav Vlašiš bio u gimnaziji rěkao mu je jedan neobično obrazovan talijanski grof, da je na světu iza talijanskog jezika najmelodičnija naša ikavica, i kada ju je on prvi put kod naših seljaka i seljanki negdě u Dalmaciji čuo, da se prosto zadivio. A kasnije, da je se u Travniku nije mogao naslušati.

Da bi se to moglo istražiti ne može se zaobići francuski slavista Siprijan Rober. On u jednom svom istraživačkom radu naglašava: ”Taj jezik, taj narod i tu prvobitnu slovensku poeziju – věrujem našao sam u Iliriji... jednom rěčju – sva prvobitna plemena Slovena, su divno izražena kroz balkanskog Ilira, sve, što kod drugih slovenskih naroda živi još samo kao legenda, ili nejasan mit, postoji još uvěk kao živi zakon u toj neproměnljivoj i poetskoj Iliriji... Zašto da se prětpostavlja bez dokaza, da je u Iliriji rezultat bio sasvim suprotan i da su sěverni slovenski osvajači učinili, da starosěděoci zaborave svoj stari jezik? Nije li mnogo prirodnije, da se dopusti, pošto ima toliko svědočanstva u prilog tog mišljenja, da su već Iliri bili Sloveni, da su oni već prě invazije govorili slovenskim jezikom i da stoga njim govore još uvěk?...”

Da li novija istraživanja idu u prilog ovoj prětpostavci, odnosno da li objašnjavaju postavljena pitanja? Zašto pitanja? Pa, iz prostog razloga što su se naučnici sa ovih prostora proměnom sistema društvenog uređenja, počeli slobodnije baviti istraživanjem istorije naroda, pa su uzeli u razmatranje i one hipoteze koje su bile tabu teme u prěthodnom sistemu vrědnosti i važećih stavova u oblasti društvenih nauka.

Taj problem je postojao i za vrěme Antunovića, pa on u svojoj “Raspravi” veli: “Pa zato neka muče i razbijaju glave naši mladi povisničari. Ta mnogo je još toga, što nije svitla ugledalo, jer su naši učenjaci tek u novije doba za svoj se narod zauzeli, a učenjaci drugih naroda, kano da su nam zakleti zlotvori, nisu se trsili mnogo o nama na svitlo iznašati. To su činili samo onda, kada su htěli, da nam se bud' u čemu narugaju".

Smatrajući sebe kao najizvornije Indoevropljane, došli su do zaključka da se germanski jezici, mitologija, pa i običaji u mnogome podudaraju sa sanskritom i vedskim društvenim sistemom. Međutim, u tom zanosu oni su zanemarili činjenicu da i ostali indoevropski narodi (Sloveni, Latini, Kelti itd.) imaju pravo proučavati VEDE koje su sanskritom pisane.

O tome Čedomir Veljačić u svojoj knjizi pod naslovom “INDIJSKA I IRANSKA ETIKA” piše: “Indoevropska su plemena, stočarska i ratnička, nahrupila na indijski potkontinent (zadržavajući se usput na širem području Irana) u neko neodređeno vrěme najkasnije do 1500. god. prě n. e. Ovdě su zatekla i, možda, razorila naprědnu sědilačku gradsku civilizaciju u dolini Inda, u današnjem Pakistanu (Mohendžodaro, Harapa), koja je možda, a možda i nije, pripadala dravidskoj kulturi danas etnički potisnutoj uglavnom samo na jug Indije. Arijci su postepeno naprědovali iz doline Inda i iz Pendžaba pravo na istok, niz sliv rěke Ganga a zatim i na jug. Dekanski su poluotok s vrěmenom kulturno osvojili, ali etnički nikad potpuno. Arijci su sa sobom doněli svoju usmenu prědaju, uspomenu na život u prapostojbini Indoevropljana i na svoju seobu. Tu su usmenu književnost (koju su njihovi sveštenici napamet znali) usput dopunjavali, sve do dolazka u novu domovinu, tako da vedski tekstovi, VEDE, svědoče o svim etapama njihove historije, uključujući onu započetu na novom tlu, ali uključujući i najstarije. Najstarija književnost arijska i indoarijska zove se veda, što znači, ZNANJE” (isti korěn kao naše, viděti”). Vede su sačuvane na jeziku koji zovemo vedskim a koji je arhaična forma sanskrita”.

Vede se děle na četiri děla: Rigvede, Sama-vede, Jađur-vede i Atharva-vede. Najstarija je Rig-veda, koja je zapravo knjiga svetih pěsama, tj. himni upućenih božanstvu. U drevnoj davnini (věrovatno u prapostojbini Indoevropljana, a ona bi bila Podunavlje, teža je sve većeg broja istraživača) prě pisma prěnosi ih usmena prědaja. One su zapravo najstariji sačuvani tragovi bilo kojeg naroda koji govori indoevropskim jezikom, bogatim i sposobnim da izrazi i najsloženije filozofsko-pěsničke doživljaje. Ova pojava ukazuje na to da je indoarijska civilizacija věrovatno mnogo starija nego što se procěnjuje.

U odnosu na religiju, značajno je da su one božansko znanje, odnosno viđenje, tj. uvid u božansku suštinu světa.

Kod starih Slovena jedan od glavnih bogova je Svevid ili Svetovid. U svom epu “SLAVA” pop Blaško Rajić na prvo město stavlja Svevida koji se zaziva kao zaštitnik pitomih Slovina. Svetovid se smatra najznačajnijim i najefektnijim simbolom věrovanja starih Slovena. On je božansko biće koje sve vidi, pogledom obuhvata čitav svět. Na isti način je prikazan Brahma prvi član trojstva hindu mitologije. Kip sa četiri glave u sědećem položaju. Stvaralac je univerzuma, otac bogova i ljudi, gospodar mudrosti iz čije glave su proizišle Vede.

Siprijan Rober u vezi boga Vida ili Svevida veli slědeće: “Jedna druga ilirska tradicija, izněta u pěsmama, koje prate narodne igre, dodaje da je Aleksandar Makedonski, umirući, dao slobodu svojim ratobornim “kosiocima”. Od Aleksandra oslobođeni Iliri, postali su Panovi, ili gospodari svoje zemlje, koja se ubrzo prozvala PANONIJOM zemljom Panova, ili antički - Ilira-Slavena-Venda gospode, ili jednostavno - ZEMLJOM GOSPODARA, BOGA VIDA, SUNČANOGA BOŽANSTVA SVIH SLAVENA.

Međutim, postoji i pojam iz kojeg je proizišao naziv “bog”, pa Mislav Ježić na strani 28 svog děla konstatuje: “U Slavena je jedan asura, na vedskom Bhaga, dao ime za “boga” uopšte, mada mu je ime prvo značilo dobrobit, ono što “ubogi” i “nebogi” nemaju, a “bogati”, imaju”. Kada je kod Indoarijaca brat sestri, prilikom njenog venčanja, stavljao u šaku sitno zrnje od žita, govorio je: “Sjedinjavam te sa “Bhagom”, što bi značilo: sa srećom. Tako su se samostalno razvile religije kojima izrazi čuvaju tragove zajedničkih izvora.

Tračani se spominju kao stariji stanovnici Balkana u odnosu na Ilire i kod njih je zabělěženo od strane njihovih susěda Grka božanstvo pod imenom Bahus ili Baha. Stranci su naše tvrde rěči i pojmove teško izgovarati, kao što su: trtica, srce, tvrd, prst, krst, grb, grabiti, probiti itd. pa su ubacivali samoglasnike da bi slovenske rěči i pojmove lakše izgovarali. Na priměr: uměsto krst - kerest, brat - barat, brazda - barazda, blato - bolato, grablje - gereblje itd. Naročito se to dešava kod Ugara koji su dosta na ovakav način izgovaranih rěči ugradili u svoj jezik. Moguće je da je trački Baha bio u izvornom obliku Bhag.

Da Antunović, Katančić i Rajić ne bi bili jedini u svojim prětpostavkama navešću još jednog naučnika koji ima slične stavove a to je Kazimir Šulc koji je u svojoj studiji naveo: “Iliri i Tračani nisu mogli da budu tuđi jedni drugima ni za kakav način, jer su oba roda istoga porěkla, a osim toga takođe imaju iste običaje i uređenje i poštuju iste bogove. Izgleda uistinu, da su nazivi Tračanin i Ilir dva imena jednog istog roda, čije su ime drugačije upotrěbljavali Grci, a drugačije Rimljani”. Naime, čitavu sěvernu zemlju (tj. cělu Evropu sěverno od Grčke), u kojoj su živěli Tračani i Iliri, stari Grci su nazivali Trakijom, dok su istu tu zemlju drugi kasnije nazivali Ilirijom.

Razrađujući dalje isti taj prědmet, Šulc nastoji da dokaže i jedinstvenost tračko-ilirskog jezika, kome priključuje dijalekte svih tračkih i ilirskih oblasti, pa i Makedoniju. Ovome trěba dodati i mišljenje franjevca o. Unyi Bernardina koji je izdao knjigu sa naslovom: "ISTORIJA ŠOKACA-BUNJEVACA I BOSANSKIH FRANJEVACA". On tu iznosi tezu da su Šokci srodni, ali nisu isti narod. Pradomovina Bunjevaca mogla bi se prostirati negdě sěverno od donje Panonije i Mysije (Mizije ili Mezije) na lěvoj obali Dunava, odakle su se prěselili u Iliriju zbog pritiska Bugara, koji su dolazili iz krajeva Crnog mora. To bi znači bila Dakija. Dačani su bili po jeziku srodni Tračanima, tj. plemenima, koja su živěla prema njima na drugoj obali Dunava (Narodna Enciklopedija SHS).

Ali, Antunović je već 5.XII 1878. godine, odgovarajući na pismo Knežević Lazara “futoškog domina” - u vezi porikla Bunjevaca pisao ovako: ...jel Bunjevci kao južnosloveni stariji su od Hrvata, a i sic dicto Srbalja, jel Srbalja po mom iskustvu ima tri vrste, jedni su isti sa Bunjevcima samo ih věrska sliedba razlikuje, to gledajte da im se pokaziva na obliku, drugi su pravi Srbi koji su bližnji Hrvatom, a treći su takozvani Cincari, ovo su pridošlice u srbstvu.

Kada je ovo pismo objavljeno u Lětopisu Matice srpske (1930. god. sv. 1.), tada se istom vidělo da je Antunović već godine 1878. znao da su Bunjevci kao južnosloveni stariji od Hrvata, kao i od Srbalja. Međutim, tu se sada pojavila jedna zagonetka, naime ko su sada ti Srbi koji su isti sa Bunjevcima, samo ih věrska sliedba razlikuje, a i po obliku su isti?

Toj se temi približio dr J. Erdeljanović u svom dělu O porěklu Bunjevaca, gdě je pisao o Vlasima ili Morlacima. Slično tome, nalazi se u Ličkom Kalendaru za 1934. g. napis Stjepana Pavičića sa popisom naseljenih rodova koji su Srbi pravoslavci koji vode porěklo sa ishodišta rěke: Drine, Ibra, Lima, Tare, Pive i Neretve, gdě je veliki broj prizimena isti sa prizimenom bačkih Bunjevaca. Osim toga u dělu Radoslava Lopašića: Spomenici Hrvatske Krajine nalazi se popis Vlaha-Morlaka, koji su 1579. god. bili směšteni u okolici Trogira. Među ovim neobičnim i u svemu karakterističnim prězimenima ima mnogo istih sa prězimenima bačkih Bunjevaca.

Kao rezultat naučnih ispitivanja gorskog sklopa Stari Vlah po dr Vojislavu Radovanoviću profesoru Univerziteta - imamo potpuno jasno objašnjenje: ko su oni jedni (Srbi) koji su u svemu isti sa Bunjevcima, samo ih věrska slědba razlikuje, a što je Antunović sasvim dobro razabro i razlučio u pismu Lazaru Kneževiću još 1878. god. (čitajući knjigu Olge Pjanović Luković može se doći do prětpostavke da su ti prirođeni Bunjevci u srpstvu zapravo antički Srbi tj. antički Sloveni).

Rad ovih naučnika - kao i ostalih trudbenika - daje nam odgovor i na to, ko su oni pravoslavni ikavci oko Sinja, zatim, pravoslavni ikavci u Mrkopalju. "Tačno je da ima ikavaca pravoslavaca, ali ništa manje nije tačno da nema pravih Srba ikavaca, kao ni pravih Hrvata ikavaca" – daje svoju primědbu Kata Prćić, na podatak M. Sladovića gdě u Povešti biskupijah senjske i modruške piše: ”Prěšavši ovi Srbi polazili su u naše crkve i bijahu nastojani i većinom od naših popova, kano što je taj običaj i danas vidan, gdě Srbi k našim župnikom za blagoslov dođu... Tijem načinom prěđu Bunjevci Krmpotski sasma u krilo naše crkve prem se do 18. věka od hrišćana zaměnito ženjahu pače im je i odělo isto.

Ne može se zamisliti neki bolji dokaz za tačnost Antunovićeve definicije o porěklu Bunjevaca no što je onaj kod dr V. Radovanovića i što je ovaj kod M. Sladovića. Kada se još doda podatak od M.Grbića (nalazi se na istom městu gdě i onaj od M. Sladovića), da su Krmpote, prěšli u Rimsku Crkvu ali još i danas pričaju kako su im stari pradědovi i dědovi bili věre pravoslavne, pa i danas ih ima koji slave svoje krsno ime kao i pravoslavni Srbi – tada imamo još jednu potvrdu više za neobičnu pronicljivost uma biskupa Antunovića, koji je – po iskustvu – stvorio ovako sjajno siguran zaključak, kojem niti šta trěba dodati, a od kojega se ne može ništa odbiti. On je viděo tri vrste Srba i tačno ih je razlučio i napisao da su jedni isti sa Bunjevcima, drugi su pravi Srbi, a treći nisu zatečeni, nego su poslě pridošli”. Završen citat Kate Prćić.

Po ovome se vidi da nije bez osnova hipoteza gospodina Šulca, i ne samo njega, da su ti "misteriozni Trako-Iliri bili antički Sloveni. Trakoilirska podloga se nazire i kroz religijske običaje, one prě hrišćanstva i one od hrišćanstva adaptirane.

Crkva je očito nastojala da nametne hrišćanski karakter glavnim paganskim svetkovinama i obrědima (koji su umnogome podudarni sa vedskim obrědima što nas veže sa indoarijskom prošlošću), kao i prědstavama o pojedinim božanstvima. Zbog toga se izvěsni elementi poštovanja viših božanstva mogu otkriti u věrovanjima o pojedinim hrišćanskim svetiteljima i u običajima koji se vrše u danima njihove proslave. (Sveti Ilija je zaměnio boga Peruna, koji je prisutan i u Vedama kao Pardžana (Parjana) i Perun indoiranski bog, stariji i od specifično iranskog, zaratruštovog Ahura Mazde i od specifičnog indijskog Varune. On je božanski lik koji věrovatno seže i u starini mnogo dublju od indoiranske, a zanimljivo je da nema bunjevačkog salaša koji nema Peruniku koja je posvěćena bogu Perunu)”. Završen citat Špire Kulišića.

Čajkanović je, pak, božanskog čobanina uporedio sa Atisom, Dionisom (Bahus) i Hermesom, koji su prědstavljali božanskog pastira. Međutim, na području Ilirikuma možemo naći božanstvo mnogo bliže našem “božanskom čobaninu”, a možda i polaženiku uopšte u domaćem ilirskom bogu Silvanu, tako nazvanom po rimskoj interpretaciji. Znači, on se od starosědělaca drugačije nazivao, ali je običaj sačuvan, dato mu je drugo ime za vrěme Rimljana, a nakon odlaska Rimljana crkva je dala hrišćanski karakter istom običaju.

Iz studije dr. Rendića Miočevića “Ilirske prědstave Silvana na kultnim slikama sa područja Dalmata” najprije saznajemo da su “spomenici sa njegovim likom uopće najčešće među kultnim slikama i votivnim spomenicima na području antikne Dalmacije; da Glamočko polje, u oblasti Dalmata, prědstavlja jedno “od glavnih srědišta Silvanskog kulta u Iliriku, gdě je postojala osobito izgrađena fizionomija lika ovog pastirskog božanstva”, i zatim da je “božanstvo, štovano u doba rimske vladavine pod imenom Silvanus, bilo zaista vrhovno - i ako možda ne i jedno - ilirsko božanstvo, štovano osobito kod Dalmata”.

Silvanu “na svim ovim spomenicima daju izrazito obělježje božanskog pastira, odnosno pastirskog boga: jare i pseto”. Ilirski Silvan rědovno je prikazan sa štapom u ruci (pedum) i sviralom, a na nekim spomenicima ima potpuno ima antropomorfni lik, često je ogrnut, ponekad životinjskom kožom (kod Bunjevaca, kožuv, gunj, opaklija, šubara su rědovno oděća čobana, tj. pastira). Sličan opis nošenje ne samo pastira već i samog naroda, nalazio se u muzeju primorskog grada Senja i to u Oděljenju za Bunjevce godine 1984, a věrovatno još i dan danas.

Slědi citat opis: “U jednoj autarkičnoj privrědi oni namiruju sve svoje potrěbe od svHoje stoke i šume koja ih okružuje. Robovi su obnove vegetacije, koja im osigurava dovoljno paše za njihovo jedino blago - za stoku. To je stoka isključivo sitnog zuba: koza i ovca, koja ne traži stajsku negu, i konji, važno srědstvo i za ratnika i za prěvoz trgovačke robe. Oni i dalje nastavljaju život u starim ilirskim tradicijama. Koriste ista privrěmena boravišta u planini, gdě žive u kolibama od suhozida, često građenim uokrug poput bunja, koje prěkrivaju granjem ili kamenim pločama, od čega im onda i naziv Bunjevci. Glavnu i jedinu sirovinu za muško i žensko odělo i pletenu obuću daje ovca. Vunu za oděću i struku, kožuh ili bičalj za odbranu od zla vrěmena, a kožu za opanak i oputu”.

Znači, spominju se ilirske tradicije, a Silvan je ilirski i kožuv kao odbrana od zlog vrěmena što asocira na lik božanskog čobana koji je mogao proteći iz věrovanja naroda koji je na sličan način živěo (po opisu iz senjskog muzeja). Iz činjenice da je ilirski Silvan često prikazivan u hodu “kao putni” mislim da se može sagledati poznato svojstvo božastva koje pohodi, polazi, posećuje domove věrnika u određeno doba godine. Na nekim spomenicima Silvan je uhvatio jare za prědnje noge, a na nekima za rogove.

Iz Glamočkog polja, kako ističe Rendić, “potiče vrlo interesantan reljef Silvana, toliko rustičan i primitivan da sa likovne strane zauzima naročito město među svim spomenicima ovog božanstva. Lik boga je neobično mlađahna i nestašna izgleda, prikazan je ukrštenih nogu, kao da je u hodu. Ovome se, međutim, protivi to što je bog lěvom rukom čvrsto obuhvatio stablo, koje se nalazi sa desne strane reljefa. U podignutoj desnici bog drži pedum, a ispod ruke vidimo žrtvenik...” (Pored Silvanovog lika je i inače obično označeno stablo). Čini mi se da ovaj reljef sadrži neke osnovne, bitne elemente kultnih radnji našeg polaženika, u prvom rědu čobanina. Sa jedne strane nogu u hodu, a sa druge čvrsto držanje stabla, na izgled protivrěčno, po primitivnoj simbolici izraza mogli bi prikazivati sěčenje i odnošenje stabla, što nas podsěća na običaj da čobanin sěče i donosi badnjak. Da li je žrtvenik služio i za nalaganje badnjaka ili pedum u podignutoj desnici iznad žrtvenika samo simbolično prikazuje žrtveni čin? S obzirom da nije prikazano žrtvovanje životinja, radije bih se zadržao na prvoj prětpostavci.

Rendić smata da se i japodski (Japodi su bili ilirsko-keltsko pleme što upućuje na naziv bun, bon) naziv Grabovius odnosi na ovo božanstvo i navodi da se naša rěč grab dovodi u vezu sa tim nazivom, a viděli smo da je u Bosni čobanin morao posěći i doněti hrastov ili grabov badnjak. Za razliku od spomenika primorskih krajeva koji prikazuju Silvana kao starijeg i bradata čověka, kako ističe Rendić, mladalački i golobradi Silvanus “zadinarskih dalmatinskih oblasti” bi mogao odgovarati mladom čobaninu ili uopšte momku koji negdě obavezno sěče i donosi badnjak, ili se javlja u ulozi polaženika.

Na jednom, kako se prětpostavlja, neretvljanskom reljefu Silvan je uhvatio jare za rogove. "Ovaj nesklad", konstatuje Rendić, “između pokreta božanstva i istaknuta mirovanja životinje, koja je uz njega prikazana, nije jedinstven u ikonografiji Silvanova kulta. Mogli smo ga utvrditi na nekoliko spomenika, kako Silvanovih, tako i onih njegove drugarice Dijane”. Nema sumnje da životinja u mirovanju prědstavlja žrtvu. Na jednom reljefu Dijana je klekla na jelena i oběma rukama čvrsto uhvatila životinju za rogove, što bi podsěćalo na reljefe Mitre tauroktona. “Pitam se na kraju, opravdano ističe Rendić, da li je ova radnja, koja je posve izolirana u ikonografiji Silvanova kruga (posebno Dijanina kulta), samo dekorativna, te zanimljiva sa likovne strane,ili pak ona - mada prěuzeta iz Mitrine ikonografije - novim ikonografskim momentom pruža i stanovite podatke o ritusu, koji je pripadao kultu ovih šumsko-lovačkih božanstva”. Čini se da veza između našeg polaženika i božićne žrtve, i posebno običaj da čobanin kolje božićnu žrtvu sadrže suštinu ovog rituala.

Rendić prětpostavlja “věrovatno zajedničku, balkansku genezu ovog pastirko-šumskog božanstva”, a reljef nađen u Istri i onaj iz Stobija u Makedoniji, kako konstatuje Rendić, prědstavljaju dvě krajnje tačke područja Silvanova kulta u našoj zemlji (znači poklapa se sa prostorom gdě su živěli Iliri). A sa ovim bi se podudarala i konstatacija Bogatirjova da se običaj polaženika razvio na Balkanskom poluostrvu, kao i rasprostranjenost ovog običaja u našim krajevima. Ovaj citat se nalazi u knjizi Špire Kulišića pod naslovom “Polaženik i koledari”.