HOME

Institut za srpski jezik

Institut za srpski jezik osnovala je Srpska akademija nauka (danas SANU) 1947. godine zarad realizacije projekta izrade velikog Rěčnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika (do 2007. objavljen 18 tomova). Ovaj projekat Institut je naslědio od ranijeg Akademijinog Leksikografskog zavoda (osnovanog 1893. godine). U Institutu je sa punim radnim vrěmenom angažovano 36 istraživača, od čega je 13 doktora i 15 magistara.

Institut za srpski jezik bavi se izučavanjem srpskog jezika u okviru pet naučnoistraživačkih projekata:

  1. Lingvistička istraživanja savrěmenog srpskog književnog jezika i izrada Rěčnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU jedan je od najvažnijih i najobimnijih dugoročnih projekata srpske nauke i kulture. Rěčnik SANU je monumentalno dělo nauke i kulture srpskog naroda i imaće, kada bude završen, prěko 30 tomova velikog formata, sa prěko 450.000 rěči iz književnog jezika i narodnih govora. U 2006. godini izlazi 17. tom. Projekat izrade Rěčnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU zasnovan je 1969.

  2. Projekat Etimološka istraživanja srpskog jezika i izrada Etimološkog rečnika srpskog jezika podrazuměva obradu leksičkog fonda srpskog književnog i narodnog jezika i onomastike po principima moderne etimološke leksikografije. Projekat je zasnovan 1983.

  3. Na projektu Obrada starih srpskih spomenika i izrada Rěčnika crkvenoslověnskog jezika srpske redakcije i Srpskog jevanđeljskog rečnika obrađuje se i prědstavlja staro srpsko pisano naslěđe i sakuplja i obrađuje leksika iz srpskih srědnjověkovnih jevanđelja u staroslověnskom kontekstu. Projekat je zasnovan 1969.

  4. Projekat Dijalektološka istraživanja srpskog jezičkog prostora obuhvata izradu Srpskog dijalektološkog atlasa, nastavak saradnje na međunarodnim lingvističkim atlasima, izradu pojedinačnih dijalekatskih rěčnika, kao i izradu cělovitog Srpskog dijalektološkog rěčnika i Srpskog onomastičkog rěčnika.

  5. Na najnovijem projektu Opis i standardizacija savrěmenog srpskog jezika proučava se savrěmeni srpski jezik u ukupnosti njegovih struktura i funkcija na svim jezičkim nivoima, kao i u njihovoj uzajamnoj povezanosti. Ovakva istraživanja dopriněla bi tome da, slično drugim modernim evropskim jezicima, savrěmeni srpski jezik bude što iscrpnije opisan i što bolje standardizovan saglasno principima savrěmene teorije i prakse jezičke standardizacije.

Institut izdaje časopise:

Izdanja se mogu nabaviti neposrědno od Instituta, prětplatom, ili u knjižarama: Inicijal, Běograd, Knez Mihailova 35 i Knjižari Aleksandar Bělić, Běograd, Studentski trg 5.

Direktor: v.d. Srěto Tanasić

Adresa: Đure Jakšića 9, 11000 Běograd
E-pošta: office@isj.sanu.ac.yu
Tel: (011) 635-590, (011) 181-383
Faks: (011) 183-175

 

Oděljenje jezika i književnosti – odbori i projekti

 

 

PROJEKAT

Obrada starih srpskih pisanih spomenika
i
izrada Rěčnika crkvenoslověnskog jezika srpske redakcije

Godine 1969. pri Institutu za srpskohrvatski jezik (danas Institut za srpski jezik SANU) formiran je poseban projekat Obrada starih srpskih pisanih spomenika i izrada Rěčnika crkvenoslověnskog jezika srpske redakcije. Zadatak projekta u početku bio je da se ekscerpcijom starih srpskih pisanih spomenika XII-XVI věka formira određeni leksički fond za izradu Rěčnika crkvenoslověnskog jezika srpske redakcije. Takvi projekti osnivani su gotovo u svim slověnskim centrima pri nacionalnim institutima za jezik, odnosno u starslověnskim institutima i oděljenjima ako su već postojala kod pojedinih slověnskih naroda. Naime, na IV međunarodnom kongresu slavista u Moskvi 1958. godine, kada je i prědstavljena prva sveska Slovnika jazyka staroslovenskeho urađena u Pragu, odlučeno je da se u nacionalnim centrima formiraju posebna oděljenja za prikupljanje materijala za izradu jednog opšteg rěčnika crkvenoslověnskog jezika svih redakcija. Međutim, kasnije je odlučeno da se rade rěčnici nacionalnih redakcija (tako sada u Zagrebu izlazi u sveskama Rěčnik crkvenoslavěnskoga jezika hrvatske redakcije, ukupno je izišlo 9 svezaka). Tako je u Institutu formiran poseban projekat, odnosno Staroslověnistički odsěk.

Odmah po osnivanju počelo se sa ekscerpcijom najstarijeg srpskog pisanog spomenika s kraja XII věka – Miroslavljevog jevanđelja. Ekscerpirana je svaka rěč ma koliko se puta nalazila u tekstu, i to na dva velika listića sa jednim segmentom teksta, sa staroslověnskom normalizovanom odrednicom, grčkim normalizovanim ekvivalentom i oblikom iz teksta. Poseban mali listić imao je grčki normalizovani oblik, oblik iz grčkog konteksta i staroslověnski normalizovani oblik i oblik iz konteksta. Takva se ekscerpicija radila u Pragu, pa je prědloženo i drugim centrima da se radi na isti način. Ekscerpirani korpus je kasnije poslužio kao baza za ekscerpiranje ostalih srpskih reprezentativnih jevanđelja do XVI věka.

Drugo po redu srpsko jevanđelje – Vukanovo – upoređivano je sa Miroslavljevim. Na poleđini listića ispisivane su leksičke, grafijske i morfološke varijante. Tekst koji se nije nalazio u Miroslavljevom jevanđelju, a nalazio se u Vukanovom, ekscerpiran je kompletno. Kasnije su pregledana i upoređena još pet izborna jevanđelja (aprakosi), te dva jevanđelja-apostoli. Na poleđini listića ispisivane su samo leksičke razlike. Istim metodom ispisivane su leksičke razlike i iz 17 četvorojevanđelja (tetre).

U korpus za ekscerpciju uzeto je i Rujansko četvorojevanđelje, štampano 1537. godine. Prvo je urađena najstarija srpska tetra Raško-hilandarsko četvorojevanđelje (Hil. 22). Iz njega su potpuno ispisani i ekscerpirani oni dělovi jevanđeljskog teksta kojih nije bilo u izbornim jevanđeljima. Na isti način su ekscerpirani i najreprezentativniji apostoli (Děla apostolska i poslanice), ukupno 10 rukopisa. Tako je stvorena leksička građa ispisana na preko 100.000 listića iz jevanđeljskog teksta i oko 50.000 iz apostola (nažalost, građa iz apostola danas nam je nedostupna – nestala je skupa sa ormarima iz nekadašnjih prostorija Instituta u Akademiji).

Pored rada na ekscerpciji u Odsěku se radilo i na filološko-lingvističkoj obradi starog srpskog pisanog naslěđa, te na izdanjima dva jevanđelja i dva apostola (Miroslavljevo jevanđelje – kritičko izdanje, Svrljiški odlomci jevanđelja – XIII věk; Matičin apostol, Šišatovački apostol). Saradnici odsěka su staro srpsko pisano naslěđe prědstavljali na mnogim naučnim skupovima, u mnogim svojim radovima objavljenim u zemlji i inostranstvu i tako u mnogim slučajevima i prvi put ukazali na neke filološko-tekstološko-ligvističke osobitosti tog děla starog pisanog naslěđa.

Zbog raznih okolnosti sa ekscerpcijom se stalo po ekscerpciji apostola. Poslědnjih godina došlo se do saznanja da neće biti u doglednoj budućnosti moguće izrađivati jedan pravi crkvenoslověnski rěčnik srpske redakcije. Zato je u Odsěku odlučeno da se već postojeća leksička građa iz jevanđelja iskoristi na najbolji način. Pristupilo se izradi Srpskoslověnskog jevanđeljskog rěčnika.

Sada se priprema i prva sveska, koja će sadržavati slova A-B. Odrednica ima karakter članka. U njoj se leksika konfrontira sa leksikom staroslověnskih jevanđelja i sa leksikom unutar samih srpskih jevanđelja – daju se sve varijante (raznočtenija) koje se javljaju. Određeni segment teksta koji se navodi prati i prevod iz Vukovog prěvoda Novog zavěta (kao najstariji srpski prěvod na narodnom jeziku), te prěvod iz druge polovine XX věka – prěvod Novog zavěta od Emilijana M. Čarnića. Na kraju odrednice daju se i varijante, odnosno poklapanja ili nepoklapanja jevanđeljske leksike iz bosanskih ćirilskih jevanđelja, i to na osnovu teksta iz Hvalovog zbornika i leksičkih varijanti datih u kritičkom aparatu iz druga 4 jevanđelja, budući da se ona u skoroj budućnosti leksički neće obrađivati.

Veliki problem u realizaciji projekta prědstavlja nedostatak kvalifikovanih saradnika, budući da rad na njemu zahteva multidisciplinarnost, a i sam leksikografski rad u nas, kao ni drugde u svetu, nije tako popularan ni stimulisan.

Nikola Rodić

 

ETIMOLOŠKI ODSEK INSTITUTA ZA SRPSKI JEZIK SANU

Etimološki odsěk
Instituta za srpski jezik SANU
Knez-Mihailova 35
11000 Běograd

tel.: (+381 11) 33 42 400, lok. 256
faks: (+381 11) 183 175

e-mail: aleksandar.loma@sanu.ac.yu

Zaštitni znak Etimološkog odsěka je minijatura sa likom Sv. Isidora Seviljskog (570-636 godine) iz prěpisa njegovog glavnog děla "Etimologije" (bavarski rukopis XII v., danas u Državnoj biblioteci u Minhenu).

Osnivanje Odsěka i projekta. Projekat Etimološki rěčnik srpskog jezika (ERSJ) zasnovan je 1983. godine pri Republičkoj zajednici nauke Srbije. Iste godine je u okviru Instituta i pod pokroviteljstvom SANU osnovan Etimološki odsěk sa ciljem da se stvori kadrovska i materijalna osnova za izradu etimološkog rěčnika srpskog jezika.

Cilj i specifičnost projekta. Etimološki rěčnik jednog jezika teži da obuhvati njegov cělokupan leksički fond pružajući objašnjenja o porěklu rěči. Iscrpan obuhvat, tumačenje i vrědnovanje rěčničkog blaga našeg jezika u funkciji jezičke, kulturne i nacionalne istorije mogući su samo u okviru dugoročnog i široko zasnovanog projekta kakav je ERSJ. On je ujedno i jedini institucionalizovani projekat takve vrste u našoj zemlji (kao i na širem području srpskog jezika), a Etimološki odsěk Instituta za srpski jezik SANU prědstavlja jedinu instituciju u Srbiji i Crnoj Gori koja se sistematski i kompetentno bavi etimologijom.

Saradnici na projektu. Osnivač projekta ERSJ, akademik Pavle Ivić, rukovodio je njime do svoje smrti, septembra 1999. godine, nakon čega je tu funkciju preuzeo dr Aleksandar Loma, dopisni član SANU i redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu. Osim njega, trenutno na projektu radi još šest saradnika: dr Jasna Vlajić-Popović, dr Marta Bjeletić, mr Snežana Petrović, mr Maja Đokić , mr Marija Vučković i Jelena Nikolić.

Ostvareni rezultati. Glavni dosadašnji rezultat rada o dsěka i projekta ERSJ jesu: Ogledna sveska (Beograd 1998), promovisana na XII slavističkom kongresu u Krakovu , i Etimološki rěčnik srpskog jezika (1 , a-aш, Beograd 2003 ), prědstavljen na XIII slavističkom kongresu u Ljubljani.

Osim toga, u okviru projekta do danas je odbranjeno šest magistarskih radova i tri doktorata, a jedan doktorat je u završnoj fazi izrade. Saradnici su u proteklom periodu objavili tri monografije i prěko dvě stotine originalnih naučnih radova i prikaza, publikovanih u vodećim domaćim i stranim časopisima. U poslědnjih petnaest godina učestvovali su na velikom broju međunarodnih kongresa i konferencija u inostranstvu i zemlji (najčešće po ličnom pozivu): Temišvar 1990, Beč 1991, Bukurešt 1991, Sofija 1995, Sofija 1996, Krakov 1996, Solun 1997, Sofija 1998, Brno 1999, Hale 2000, Krakov 2001, Brno 2002, Brno 2005), kao i na tri slavistička kongresa (Bratislava 1993, Krakov 1998, Ljubljana 2003) i tri balkanološka (Sofija 1989, Solun 1994, Tirana 2004). Članovi su brojnih domaćih i međunarodnih naučnih asocijacija: Izdavačkog komiteta ALE – Atlas Linguarum Europae, Etimološke komisije pri Međunarodnom slavističkom komitetu, Komisije za etnolingvistiku pri Međunarodnom slavističkom komitetu , BASEES – British Association for Slavonic and East European Studies . Dobitnici su prestižnih domaćih nagrada: nagrada Vukove zadužbine za nauku 2002. godine, knjizi »Prakosovo«, autora Aleksandra Lome, nagrade na konkursu Ministarstva za nauku i zaštitu životne srědine za najuspěšnije naučne radnike tokom 2002-2003. godine (jedna prva, dvě druge i jedna treća nagrada) .

Značaj projekta. Realizacijom projekta ERSJ i srpski jezik staće u red evropskih jezika koji imaju svoje etimološke rěčnike kao bitan element cělovitog opisa jezika, tj. nužan deo leksikografskog inventara (pored opisnih rěčnika, pravopisa, gramatike itd.). Značaj ovakvih poduhvata daleko prevazilazi okvire nauke o jeziku. Oni se ugrađuju kao bitan element u temelje nacionalne kulture. Kroz dobar i iscrpan etimološki rěčnik može se sagledati kako ono što joj je svojstveno i čini je samobitnom, tako i mnogostrukost i složenost njenih veza sa drugim kulturama. Realizacija ovoga projekta značajno bi dopriněla prestižu našeg jezika i kulture u regionalnim okvirima, a na širem kulturnom planu približila nas visokorazvijenim narodima Evrope.